Trong thời đại số hóa hiện nay, lừa đảo trực tuyến đang trở thành mối đe dọa ngày càng phức tạp và tinh vi hơn, gây thiệt hại nghiêm trọng về tài chính và tinh thần cho người dùng. Theo thống kê mới nhất từ Cục An toàn Thông tin (Bộ TT&TT), mỗi năm Việt Nam có hàng trăm nghìn người trở thành nạn nhân của các hình thức lừa đảo trực tuyến với tổng thiệt hại lên đến hàng nghìn tỷ đồng. Bài viết này sẽ cung cấp những kiến thức thiết yếu giúp bạn nhận biết và phòng tránh hiệu quả các hình thức lừa đảo trực tuyến phổ biến hiện nay, với phương châm “Nghi ngờ là bản năng sinh tồn trong thế giới số”.
Tổng quan về lừa đảo trực tuyến
Lừa đảo trực tuyến (online scam) là các hành vi gian lận được thực hiện qua internet nhằm đánh cắp thông tin cá nhân, tài khoản ngân hàng hoặc tiền của người dùng. Những kẻ lừa đảo thường xuyên thay đổi chiến thuật và phương thức hoạt động, khiến cho việc nhận biết và phòng tránh trở nên khó khăn hơn.
Theo báo cáo từ Cục An toàn Thông tin, năm 2024 chứng kiến sự gia tăng đáng kể các vụ lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam, với hơn 24.000 trường hợp được ghi nhận chỉ trong 6 tháng đầu năm. Điều đáng lo ngại là không chỉ người cao tuổi hoặc người ít kinh nghiệm công nghệ mà ngay cả những người trẻ, có hiểu biết về công nghệ cũng dễ dàng trở thành nạn nhân.
Nhiều chuyên gia trong lĩnh vực an ninh mạng nhận định, lừa đảo trực tuyến ngày càng tinh vi do kẻ lừa đảo đã áp dụng trí tuệ nhân tạo và công nghệ deepfake để tạo ra các nội dung giả mạo chân thực hơn, khiến người dùng khó phân biệt thật-giả. Đây là lý do tại sao mọi người dùng internet cần trang bị kiến thức cơ bản về các phương thức lừa đảo và cách phòng tránh.
Lừa đảo qua email (Phishing)
Phishing là hình thức lừa đảo phổ biến nhất, trong đó kẻ lừa đảo gửi email giả mạo các tổ chức uy tín để đánh cắp thông tin cá nhân của người dùng. Các email này thường tạo cảm giác khẩn cấp, yêu cầu người dùng cung cấp thông tin ngay lập tức hoặc nhấp vào đường link đáng ngờ.
Ví dụ thực tế: Anh Minh (43 tuổi, Hà Nội) nhận được email “cảnh báo từ ngân hàng” thông báo tài khoản của anh có dấu hiệu bất thường và cần xác minh ngay. Email có logo giống hệt ngân hàng anh đang sử dụng. Do lo lắng, anh đã nhấp vào đường link và nhập thông tin đăng nhập. Kết quả, tài khoản của anh bị rút hơn 50 triệu đồng chỉ sau 30 phút.
Dấu hiệu nhận biết email lừa đảo:
- Địa chỉ email người gửi khác thường, thường chứa các ký tự đặc biệt hoặc tên miền lạ
- Chứa lỗi chính tả, ngữ pháp hoặc định dạng không chuyên nghiệp
- Tạo áp lực thời gian, đe dọa hoặc hứa hẹn phần thưởng hấp dẫn bất thường
- Yêu cầu thông tin cá nhân nhạy cảm như mật khẩu, mã OTP
- Đường link trong email dẫn đến trang web có địa chỉ khác với trang chính thức
Cách phòng tránh:
- Không bao giờ nhấp vào đường link đáng ngờ trong email
- Kiểm tra kỹ địa chỉ email người gửi
- Truy cập trực tiếp vào trang web chính thức của tổ chức thay vì qua đường link
- Liên hệ trực tiếp với tổ chức được cho là gửi email để xác minh
Giả mạo website (Website Spoofing)
Giả mạo website là việc kẻ lừa đảo tạo ra trang web có giao diện giống hệt trang web chính thức của các ngân hàng, cơ quan nhà nước, hoặc dịch vụ phổ biến. Khi người dùng vô tình truy cập và đăng nhập vào những trang giả mạo này, thông tin đăng nhập sẽ bị đánh cắp.
Ví dụ thực tế: Chị Hoa (35 tuổi, TP.HCM) nhận được tin nhắn SMS có chứa đường link tới “trang chủ ngân hàng”, yêu cầu cập nhật thông tin để tiếp tục sử dụng dịch vụ. Trang web hiện ra có giao diện y hệt trang ngân hàng chị đang sử dụng. Sau khi nhập thông tin, chị Hoa bị chiếm đoạt 150 triệu đồng trong tài khoản.
Dấu hiệu nhận biết website giả mạo:
- Địa chỉ URL khác biệt so với trang chính thức, thường chỉ sai một vài ký tự
- Thiếu biểu tượng khóa bảo mật (https) hoặc có cảnh báo từ trình duyệt
- Giao diện có những chi tiết nhỏ không giống với trang chính thức
- Yêu cầu cung cấp quá nhiều thông tin cá nhân không cần thiết
- Trang web mới được tạo gần đây
Cách phòng tránh:
- Luôn kiểm tra kỹ địa chỉ URL trước khi nhập thông tin
- Không truy cập website thông qua đường link trong tin nhắn, email lạ
- Cài đặt các tiện ích chặn trang web độc hại trên trình duyệt
- Xác minh tính xác thực của website qua số điện thoại chính thức
Lừa đảo qua tin nhắn (Smishing)
Smishing là hình thức lừa đảo kết hợp giữa SMS và phishing, trong đó kẻ lừa đảo gửi tin nhắn giả mạo các tổ chức, doanh nghiệp kèm đường link độc hại hoặc yêu cầu người dùng cung cấp thông tin cá nhân.
Ví dụ thực tế: Ông Nam (58 tuổi, Đà Nẵng) nhận được tin nhắn “từ cơ quan thuế” thông báo cần hoàn thiện thông tin khai thuế để tránh bị phạt. Ông đã nhấp vào đường link và cung cấp thông tin cá nhân, dẫn đến việc bị lừa đảo mở tài khoản vay tiền online với số tiền 35 triệu đồng.
Dấu hiệu nhận biết tin nhắn lừa đảo:
- Gửi từ số điện thoại lạ, thường là số di động thông thường
- Nội dung tạo cảm giác khẩn cấp, đe dọa
- Chứa đường link rút gọn hoặc dẫn đến trang web lạ
- Có lỗi chính tả, ngữ pháp không mạch lạc
- Yêu cầu gọi lại số điện thoại không phải số tổng đài chính thức
Cách phòng tránh:
- Không nhấp vào bất kỳ đường link nào trong tin nhắn lạ
- Kiểm tra tính xác thực của tin nhắn qua kênh chính thức của tổ chức
- Cài đặt ứng dụng chặn tin nhắn rác
- Không bao giờ cung cấp mã OTP cho bất kỳ ai
Lừa đảo giả danh cơ quan, tổ chức
Đây là hình thức kẻ lừa đảo mạo danh nhân viên các cơ quan công an, tòa án, viện kiểm sát, ngân hàng… để gọi điện, gửi email hoặc tin nhắn đe dọa nạn nhân và yêu cầu chuyển tiền.
Ví dụ thực tế: Bà Lan (62 tuổi, Nghệ An) nhận được cuộc gọi từ người tự xưng là “cán bộ công an” thông báo bà liên quan đến đường dây rửa tiền và yêu cầu chuyển tiền vào “tài khoản tạm giữ” để xác minh. Do hoảng sợ, bà đã chuyển 300 triệu đồng tiền tiết kiệm và mất trắng số tiền này.
Dấu hiệu nhận biết:
- Người gọi tạo áp lực, không cho phép trao đổi với người khác
- Yêu cầu chuyển tiền vào tài khoản cá nhân với lý do “tài khoản tạm giữ”
- Cuộc gọi có thể hiển thị số điện thoại giống với số của cơ quan nhà nước
- Đe dọa sẽ bị bắt, khởi tố nếu không làm theo yêu cầu
Cách phòng tránh:
- Cơ quan công an, tòa án không làm việc qua điện thoại về các vụ án
- Không chuyển tiền cho bất kỳ ai khi chưa xác minh rõ danh tính
- Tìm kiếm số điện thoại chính thức của cơ quan để xác minh
- Báo ngay cho người thân, công an khi nhận được cuộc gọi đáng ngờ
Các hình thức lừa đảo tinh vi khác
Lừa đảo đầu tư, kiếm tiền online
Đây là hình thức lừa đảo dụ dỗ nạn nhân đầu tư vào các dự án, sàn giao dịch, tiền ảo, ứng dụng với lời hứa lợi nhuận cao bất thường.
Ví dụ thực tế: Anh Tùng (28 tuổi, Bình Dương) được bạn bè giới thiệu vào nhóm Telegram đầu tư tiền ảo với lợi nhuận 30% mỗi tháng. Ban đầu, anh gửi 10 triệu và nhận được tiền lãi đúng hẹn. Sau đó, anh quyết định đầu tư 500 triệu đồng. Kết quả, cả tiền gốc và lãi đều không thể rút ra, sàn đầu tư “bốc hơi” cùng số tiền của anh.
Dấu hiệu nhận biết:
- Hứa hẹn lợi nhuận cao bất thường trong thời gian ngắn
- Áp lực “đầu tư ngay kẻo hết cơ hội”
- Thiếu thông tin minh bạch về cơ chế hoạt động
- Không có giấy phép kinh doanh hợp pháp
- Hạn chế việc rút tiền với nhiều lý do khác nhau
Cách phòng tránh:
- Nghiên cứu kỹ trước khi đầu tư, tham khảo ý kiến chuyên gia
- Kiểm tra tính pháp lý của doanh nghiệp, nền tảng
- Cảnh giác với lợi nhuận cao bất thường
- Không đầu tư theo xu hướng đám đông hoặc dựa vào lời giới thiệu không rõ nguồn gốc
Lừa đảo qua mạng xã hội
Các kẻ lừa đảo thường tạo tài khoản giả mạo người quen, người nổi tiếng hoặc tổ chức uy tín để kết bạn, tương tác và dần dụ dỗ nạn nhân cung cấp thông tin hoặc chuyển tiền.
Dấu hiệu nhận biết:
- Tài khoản mới được tạo, ít bạn bè, ít hoạt động
- Hình ảnh thường lấy từ internet, không cá nhân hóa
- Thường xuyên nhắn tin yêu cầu hỗ trợ tài chính
- Ngôn ngữ, cách viết khác với người quen thật
- Từ chối gọi video hoặc gặp trực tiếp
Cách phòng tránh:
- Xác minh danh tính qua gọi điện hoặc liên hệ trực tiếp
- Kiểm tra kỹ lịch sử hoạt động của tài khoản
- Cài đặt quyền riêng tư cao trên mạng xã hội
- Không chấp nhận kết bạn từ người lạ một cách dễ dàng
Biện pháp bảo vệ tổng thể
Bảo vệ tài khoản trực tuyến
Việc bảo vệ tài khoản là bước đầu tiên để phòng tránh lừa đảo trực tuyến. Dưới đây là những biện pháp cơ bản nhưng hiệu quả:
- Sử dụng mật khẩu mạnh: Kết hợp chữ hoa, chữ thường, số và ký tự đặc biệt, độ dài tối thiểu 12 ký tự.
- Thay đổi mật khẩu định kỳ: Thay đổi mật khẩu mỗi 3 tháng một lần.
- Bật xác thực hai yếu tố (2FA): Kích hoạt tính năng này cho tất cả tài khoản quan trọng.
- Không sử dụng mật khẩu giống nhau: Mỗi tài khoản nên có một mật khẩu riêng.
- Sử dụng trình quản lý mật khẩu: Giúp tạo và lưu trữ mật khẩu an toàn.
- Kiểm tra hoạt động đăng nhập: Thường xuyên rà soát các thiết bị đang đăng nhập vào tài khoản của bạn.
Kiểm tra tính xác thực của thông tin
Trước khi tin tưởng bất kỳ thông tin nào trên internet, hãy thực hiện các bước kiểm tra sau:
- Tra cứu từ nhiều nguồn: Kiểm tra ít nhất 2-3 nguồn thông tin uy tín khác nhau.
- Kiểm tra URL: Đảm bảo đang truy cập đúng trang web chính thức.
- Xem xét chứng chỉ bảo mật: Trang web an toàn thường có biểu tượng khóa và sử dụng giao thức https.
- Đọc đánh giá và phản hồi: Tìm hiểu trải nghiệm của người dùng khác.
- Liên hệ trực tiếp: Khi nghi ngờ, hãy liên hệ trực tiếp qua kênh chính thức của tổ chức.
Danh sách kiểm tra nhanh phòng tránh lừa đảo
Dưới đây là danh sách kiểm tra đơn giản giúp bạn nhanh chóng đánh giá tính xác thực của một thông tin, website hoặc liên hệ:
- Kiểm tra nguồn gốc: Thông tin đến từ nguồn nào? Có đáng tin cậy không?
- Xác minh danh tính: Người/tổ chức liên hệ có thực sự là ai họ tự nhận không?
- Đánh giá tính khẩn cấp: Nếu thông tin tạo cảm giác rất khẩn cấp, hãy cảnh giác.
- Xem xét đề nghị: Nếu quá hấp dẫn hoặc dễ dàng, có thể là bẫy.
- Kiểm tra đường link: Luôn xem kỹ URL trước khi nhấp vào.
- Bảo vệ thông tin cá nhân: Không cung cấp thông tin nhạy cảm khi chưa xác minh.
- Tham khảo ý kiến: Nếu không chắc chắn, hãy xin ý kiến người có chuyên môn.
Khi đã trở thành nạn nhân
Nếu không may trở thành nạn nhân của lừa đảo trực tuyến, hãy thực hiện ngay các bước sau:
Các bước cần thực hiện ngay
- Thay đổi mật khẩu: Ngay lập tức thay đổi mật khẩu của tất cả tài khoản liên quan.
- Thông báo cho ngân hàng: Liên hệ ngân hàng để tạm khóa tài khoản, thẻ nếu có giao dịch đáng ngờ.
- Thu thập bằng chứng: Lưu lại toàn bộ tin nhắn, email, lịch sử giao dịch liên quan.
- Báo cáo với cơ quan chức năng: Trình báo với công an địa phương hoặc Phòng An ninh mạng.
- Thông báo cho nền tảng: Báo cáo với website, mạng xã hội nơi xảy ra lừa đảo.
Nơi báo cáo và nhận hỗ trợ
- Cục An toàn thông tin: Tổng đài 1900.1098 hoặc website khonggianmang.vn
- Cơ quan Công an: Liên hệ công an địa phương hoặc Cục An ninh mạng (A05) – Bộ Công an
- Ngân hàng/Tổ chức tài chính: Hotline hỗ trợ khách hàng 24/7
- Trung tâm ứng cứu khẩn cấp không gian mạng Việt Nam (VNCERT/CC): Số điện thoại 024.3209.5599
Kết luận
Lừa đảo trực tuyến ngày càng trở nên tinh vi và phức tạp, đòi hỏi mỗi người dùng internet cần trang bị kiến thức và kỹ năng cần thiết để tự bảo vệ mình. Hãy luôn ghi nhớ khẩu hiệu “Nghi ngờ là bản năng sinh tồn trong thế giới số” – một chút hoài nghi lành mạnh có thể giúp bạn tránh khỏi những rủi ro đáng tiếc.
Bảo vệ an toàn thông tin cá nhân không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan chức năng mà còn là việc làm cần thiết của mỗi người dùng. Bằng cách áp dụng những biện pháp phòng tránh đã nêu, bạn sẽ giảm thiểu đáng kể nguy cơ trở thành nạn nhân của lừa đảo trực tuyến.
Hãy chia sẻ những kiến thức này với người thân, bạn bè, đặc biệt là người cao tuổi hoặc những người ít kinh nghiệm với công nghệ để cùng xây dựng một cộng đồng mạng an toàn và lành mạnh hơn.
