Mã hóa thiết bị là biện pháp bảo vệ dữ liệu quan trọng giúp chuyển đổi thông tin thành dạng mã chỉ người có mật khẩu mới đọc được. Bài viết hướng dẫn chi tiết cách mã hóa smartphone và máy tính trên các nền tảng phổ biến, giúp bảo vệ dữ liệu khi thiết bị bị mất hoặc đánh cắp. Từ các vụ lộ lọt dữ liệu lớn tại Việt Nam đến danh sách kiểm tra bảo vệ thông tin khi sửa chữa thiết bị, bạn sẽ tìm thấy mọi thông tin cần thiết để biến thiết bị của mình thành “két an toàn” cho dữ liệu cá nhân.
Giới thiệu về mã hóa thiết bị và tầm quan trọng
Trong thời đại số hiện nay, mỗi người chúng ta đều sở hữu và lưu trữ vô số thông tin cá nhân trên các thiết bị điện tử: từ hình ảnh gia đình, tin nhắn cá nhân, đến thông tin tài khoản ngân hàng, tài liệu công việc quan trọng. Nhưng bạn đã từng tự hỏi điều gì sẽ xảy ra nếu điện thoại hoặc laptop của bạn bị đánh cắp hoặc thất lạc? Mọi thông tin riêng tư của bạn có thể rơi vào tay người khác chỉ trong tích tắc.
Đó chính là lý do mã hóa thiết bị trở thành “lớp áo giáp vô hình” – biến thông tin của bạn thành bí ẩn đối với kẻ xâm nhập. Ngay cả khi họ có trong tay thiết bị của bạn, họ vẫn không thể đọc được nội dung bên trong nếu không có mật khẩu giải mã.
Theo số liệu từ Cục An toàn Thông tin (Bộ Thông tin và Truyền thông), hàng năm có hàng nghìn vụ việc liên quan đến mất mát dữ liệu cá nhân tại Việt Nam. Việc mã hóa thiết bị không chỉ là biện pháp bảo vệ thông tin cá nhân mà còn là yêu cầu bắt buộc đối với nhiều tổ chức, doanh nghiệp trong việc tuân thủ các quy định về bảo vệ dữ liệu.
Mã hóa là gì? Giải thích đơn giản
Nói đơn giản, mã hóa là quá trình “xáo trộn” thông tin thành dạng khó hiểu để chỉ người có chìa khóa (mật khẩu) mới có thể đọc được. Giống như việc bạn viết thư bằng một ngôn ngữ bí mật mà chỉ người nhận biết cách giải mã mới hiểu được nội dung.
Hãy tưởng tượng bạn có một hộp thư quan trọng. Thay vì để mở cho ai cũng có thể đọc, bạn đặt nó trong một chiếc hộp khóa bằng ổ số. Chỉ người biết đúng dãy số mới có thể mở được hộp và đọc thư. Mã hóa dữ liệu cũng hoạt động tương tự như vậy, nhưng phức tạp và an toàn hơn nhiều.
Trong thế giới số, mã hóa sử dụng các thuật toán toán học phức tạp để chuyển đổi văn bản thông thường (gọi là bản rõ) thành dạng mã hóa (gọi là bản mã). Quá trình này sử dụng một “khóa” mật mã, tương tự như mật khẩu của bạn. Không có khóa này, việc giải mã dữ liệu gần như là không thể.
Các thuật toán mã hóa phổ biến bao gồm AES (Tiêu chuẩn Mã hóa Nâng cao), RSA và Blowfish. Đừng lo lắng về các thuật ngữ kỹ thuật này – điều quan trọng là chúng hoạt động hiệu quả để bảo vệ dữ liệu của bạn.
Lợi ích của mã hóa dữ liệu
Tính riêng tư được bảo vệ tối đa
Khi dữ liệu được mã hóa, chỉ bạn và những người được bạn cho phép mới có thể đọc được thông tin. Điều này ngăn chặn không chỉ tin tặc mà còn cả ISP (nhà cung cấp dịch vụ internet), và thậm chí cả các cơ quan chính phủ không được ủy quyền khỏi việc truy cập vào thông tin nhạy cảm của bạn.
Bảo vệ dữ liệu khi thiết bị bị mất hoặc đánh cắp
Đây là lợi ích rõ ràng nhất của mã hóa. Nếu smartphone hoặc laptop của bạn bị mất hoặc bị đánh cắp, người tìm thấy hoặc kẻ trộm sẽ không thể truy cập vào dữ liệu của bạn nếu thiết bị đã được mã hóa. Họ có thể có trong tay phần cứng, nhưng thông tin bên trong vẫn an toàn.
Bảo vệ tính toàn vẹn dữ liệu
Mã hóa cũng ngăn chặn việc dữ liệu bị thay đổi trong quá trình truyền tải. Khi gửi thông tin qua mạng, mã hóa giúp đảm bảo dữ liệu không bị chặn và sửa đổi bởi bên thứ ba trước khi đến đích.
Tuân thủ quy định pháp luật
Nhiều quy định của ngành và pháp luật yêu cầu các tổ chức phải mã hóa dữ liệu người dùng. Ví dụ, các quy định như GDPR tại Châu Âu, hay các yêu cầu về bảo mật thông tin tại Việt Nam đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc mã hóa thông tin cá nhân.
Các vụ lộ lọt dữ liệu thực tế tại Việt Nam
Để hiểu rõ hơn tầm quan trọng của mã hóa dữ liệu, hãy xem xét một số vụ việc lộ lọt thông tin đã xảy ra tại Việt Nam trong những năm gần đây.
Vụ lộ lọt 30 triệu thông tin cá nhân (2022)
Năm 2022, một vụ việc gây chấn động khi 30 triệu thông tin về dữ liệu cá nhân và thông tin về trường lớp của người dùng Việt Nam bị rao bán trên mạng với giá 3.500 USD. Đây là một trong những vụ rò rỉ dữ liệu lớn nhất tại Việt Nam.
Nếu những thông tin này được mã hóa đúng cách, ngay cả khi kẻ tấn công có được dữ liệu, họ cũng không thể đọc được nội dung bên trong.
Vụ rao bán dữ liệu khách hàng bởi cựu nhân viên (2022)
Cũng trong năm 2022, có vụ việc 1.300GB dữ liệu thông tin khách hàng bị rao bán bởi hai cựu nhân viên của một doanh nghiệp lớn trong lĩnh vực điện lực. Đây là ví dụ điển hình về việc mất an toàn dữ liệu từ chính nội bộ tổ chức.
Nếu công ty này áp dụng chính sách mã hóa dữ liệu và phân quyền truy cập chặt chẽ, ngay cả nhân viên nội bộ cũng không thể dễ dàng lấy cắp thông tin hoàn chỉnh.
Vụ tấn công vào Vietnam Airlines (2016)
Năm 2016, tin tặc đã tấn công vào hệ thống máy chủ của Vietnam Airlines và đăng tải lên Internet 411.000 tài khoản khách hàng thành viên của chương trình Bông Sen Vàng. Đây là vụ việc gây chấn động ngành hàng không Việt Nam thời điểm đó.
Các vụ việc này cho thấy tầm quan trọng của việc không chỉ bảo vệ hệ thống khỏi tấn công mà còn cần mã hóa dữ liệu để đảm bảo rằng ngay cả khi bị đánh cắp, thông tin vẫn không thể bị lợi dụng.
Hướng dẫn mã hóa trên điện thoại Android
Chuẩn bị trước khi mã hóa
Trước khi bắt đầu quá trình mã hóa trên thiết bị Android, bạn cần chuẩn bị một số điều sau:
- Đảm bảo pin điện thoại đầy ít nhất 80% hoặc tốt nhất là cắm sạc trong suốt quá trình
- Sao lưu dữ liệu quan trọng phòng trường hợp xảy ra lỗi
- Đã thiết lập mã PIN hoặc mật khẩu màn hình khóa (bắt buộc)
Các bước mã hóa thiết bị Android
- Mở ứng dụng Cài đặt (Settings) trên điện thoại
- Tìm và chọn mục Bảo mật (Security)
- Tìm tùy chọn Mã hóa điện thoại hoặc Mã hóa thiết bị (Encrypt phone/Encrypt tablet)
- Đọc các thông tin cảnh báo và nhấn nút Mã hóa điện thoại để tiếp tục
- Nếu thiết bị chưa được cắm sạc, bạn sẽ thấy thông báo yêu cầu cắm sạc
- Nhập mã PIN hoặc mật khẩu để bắt đầu quá trình mã hóa
- Chờ quá trình mã hóa hoàn tất (có thể mất từ 30 phút đến hơn 1 giờ)
Lưu ý quan trọng
- Quá trình mã hóa không thể bị gián đoạn. Nếu bị dừng giữa chừng, bạn có thể mất một phần hoặc toàn bộ dữ liệu.
- Sau khi mã hóa, thiết bị có thể hoạt động chậm hơn một chút, đặc biệt là với các máy cấu hình thấp.
- Để hủy mã hóa, bạn chỉ có thể khôi phục cài đặt gốc (factory reset), điều này sẽ xóa toàn bộ dữ liệu.
- Bạn sẽ phải nhập mã PIN hoặc mật khẩu mỗi khi khởi động lại thiết bị.
Hướng dẫn mã hóa trên iPhone/iPad
Thực tế, các thiết bị iOS (iPhone và iPad) đã được mã hóa mặc định từ iOS 8 trở lên. Tuy nhiên, để đảm bảo dữ liệu của bạn được bảo vệ tối đa, bạn nên:
Thiết lập mật khẩu mạnh
- Mở ứng dụng Cài đặt (Settings)
- Chọn Face ID & Mật mã hoặc Touch ID & Mật mã (tùy theo thiết bị của bạn)
- Nếu chưa có mật mã, chọn Bật mật mã (Turn Passcode On)
- Để tăng cường bảo mật, chọn Tùy chọn mật mã (Passcode Options) và chọn Mật mã tùy chỉnh chữ số (Custom Numeric Code) hoặc Mật mã tùy chỉnh chữ và số (Custom Alphanumeric Code)
- Nhập mật mã mạnh và xác nhận
Kích hoạt xóa dữ liệu sau 10 lần nhập sai
- Trong cùng màn hình Face ID & Mật mã hoặc Touch ID & Mật mã
- Kéo xuống dưới và bật tùy chọn Xóa dữ liệu (Erase Data)
- Tùy chọn này sẽ xóa tất cả dữ liệu trên iPhone sau 10 lần nhập sai mật mã liên tiếp
Kiểm tra trạng thái mã hóa
Để xác nhận thiết bị đã được mã hóa, khi bạn thiết lập mật mã, ở cuối màn hình Face ID & Mật mã hoặc Touch ID & Mật mã sẽ có dòng chữ “Bảo vệ dữ liệu đã được kích hoạt” (Data protection is enabled).
Hướng dẫn mã hóa trên máy tính Windows
Windows cung cấp một công cụ mã hóa tích hợp sẵn có tên là BitLocker. Tuy nhiên, BitLocker chỉ có sẵn trên các phiên bản Windows 10/11 Pro, Enterprise và Education. Nếu bạn đang sử dụng Windows 10/11 Home, bạn có thể dùng các công cụ thay thế như VeraCrypt.
Mã hóa bằng BitLocker
- Kiểm tra xem máy tính có hỗ trợ TPM (Trusted Platform Module):
- Nhấn tổ hợp phím Windows + R
- Nhập tpmtool.msc và nhấn Enter
- Nếu máy tính có TPM, bạn sẽ thấy thông tin về phiên bản TPM
- Bật BitLocker:
- Nhấp chuột phải vào ổ đĩa C (ổ cài đặt Windows)
- Chọn Turn on BitLocker
- Nếu xuất hiện thông báo lỗi về TPM, bạn có thể kích hoạt BitLocker mà không cần TPM bằng cách chỉnh sửa Group Policy
- Lưu khóa khôi phục:
- BitLocker sẽ tạo một khóa khôi phục mà bạn cần lưu trữ an toàn
- Bạn có thể lưu khóa này vào tài khoản Microsoft, lưu thành file hoặc in ra
- Quan trọng: Nếu mất khóa này và quên mật khẩu, bạn sẽ không thể truy cập dữ liệu
- Chọn mức độ mã hóa:
- Bạn có thể chọn mã hóa toàn bộ ổ đĩa hoặc chỉ mã hóa phần dữ liệu đã sử dụng
- Với ổ đĩa mới, chọn “mã hóa phần đã sử dụng” sẽ nhanh hơn
- Khởi động lại máy tính:
- Sau khi thiết lập xong, máy tính sẽ yêu cầu khởi động lại
- Quá trình mã hóa sẽ diễn ra sau khi khởi động lại và có thể mất vài giờ tùy thuộc vào dung lượng ổ cứng
Mã hóa bằng VeraCrypt (cho Windows 10 Home)
- Tải và cài đặt VeraCrypt từ trang web chính thức
- Mở VeraCrypt và chọn một ổ đĩa ảo từ danh sách
- Nhấn Create Volume để tạo ổ đĩa mã hóa mới
- Chọn Encrypt the system partition or entire system drive và làm theo hướng dẫn
- Chọn thuật toán mã hóa (AES là đủ an toàn cho hầu hết người dùng)
- Tạo mật khẩu mạnh và tiếp tục theo hướng dẫn
Hướng dẫn mã hóa trên MacBook
MacOS cung cấp tính năng FileVault để mã hóa ổ cứng của máy Mac. Đây là cách để kích hoạt FileVault:
- Mở System Preferences (Tùy chọn Hệ thống):
- Nhấp vào biểu tượng Apple ở góc trên bên trái màn hình
- Chọn System Preferences
- Mở Security & Privacy (Bảo mật & Quyền riêng tư):
- Trong cửa sổ System Preferences, tìm và nhấp vào Security & Privacy
- Chọn tab FileVault
- Bật FileVault:
- Nhấp vào biểu tượng ổ khóa ở góc dưới cùng bên trái cửa sổ
- Nhập mật khẩu quản trị để mở khóa cài đặt
- Nhấp vào nút “Turn On FileVault”
- Chọn phương thức khôi phục:
- Bạn sẽ được hỏi cách khôi phục tài khoản nếu quên mật khẩu
- Có hai tùy chọn: sử dụng tài khoản iCloud hoặc tạo khóa khôi phục
- Chọn phương thức phù hợp và lưu trữ thông tin khôi phục ở nơi an toàn
- Hoàn tất quá trình:
- Nhấp vào “Tiếp tục” để bắt đầu quá trình mã hóa
- Quá trình mã hóa sẽ diễn ra trong nền và có thể mất vài giờ tùy thuộc vào dung lượng ổ cứng
- Bạn vẫn có thể sử dụng máy tính bình thường trong quá trình mã hóa
FileVault sử dụng công nghệ mật mã XTS-AES 128 và khóa 256GB, cung cấp lớp bảo vệ mạnh mẽ cho dữ liệu của bạn.
Các lưu ý quan trọng khi mã hóa thiết bị
Hiệu suất thiết bị
Sau khi mã hóa, thiết bị của bạn có thể hoạt động chậm hơn một chút, đặc biệt là với các thiết bị cũ hoặc cấu hình thấp. Điều này là do hệ thống phải liên tục mã hóa và giải mã dữ liệu khi bạn truy cập.
Sao lưu dữ liệu
Trước khi mã hóa bất kỳ thiết bị nào, luôn đảm bảo bạn đã sao lưu dữ liệu quan trọng. Trong trường hợp hiếm hoi quá trình mã hóa gặp lỗi, bạn có thể mất dữ liệu nếu không có bản sao lưu.
Lưu trữ khóa khôi phục
Đây là điểm cực kỳ quan trọng. Luôn lưu trữ khóa khôi phục ở nơi an toàn, tách biệt với thiết bị được mã hóa. Nhiều người đã mất toàn bộ dữ liệu vì quên mật khẩu và không có khóa khôi phục.
Không tắt máy giữa chừng
Trong quá trình mã hóa, tuyệt đối không tắt máy hoặc gỡ pin thiết bị. Việc này có thể dẫn đến hỏng dữ liệu không thể khôi phục.
Mã hóa có thể không hoàn toàn an toàn
Mặc dù mã hóa cung cấp lớp bảo vệ mạnh mẽ, nhưng không có biện pháp bảo mật nào là tuyệt đối. Các phương pháp tấn công tiên tiến vẫn có thể vượt qua bảo mật trong một số trường hợp. Vì vậy, hãy kết hợp mã hóa với các biện pháp bảo mật khác.
Các phần mềm mã hóa tốt nhất năm 2024
Nếu bạn muốn mã hóa cụ thể một số tệp tin hoặc thư mục, thay vì toàn bộ thiết bị, dưới đây là một số phần mềm mã hóa hàng đầu năm 2024:
1. BitLocker
Tích hợp sẵn trong Windows, BitLocker là lựa chọn hàng đầu cho người dùng Windows chuyên nghiệp, hỗ trợ mã hóa toàn bộ ổ đĩa hoặc các phân vùng cụ thể.
2. VeraCrypt
Phần mềm mã hóa mã nguồn mở, miễn phí và mạnh mẽ. VeraCrypt là giải pháp tốt nhất cho mã hóa ẩn, cho phép dễ dàng ẩn dữ liệu mã hóa khỏi người không được phép. Nó hỗ trợ nhiều thuật toán mã hóa như Kuznyechik, AES và Serpent.
3. AxCrypt Premium
Thích hợp với những người muốn ưu tiên mã hóa lưu trữ cục bộ. AxCrypt sử dụng mã hóa chuẩn AES-256, có hỗ trợ chia sẻ tệp và khóa, hoạt động tốt với các hệ điều hành và nền tảng phổ biến.
4. Advanced Encryption Package
Cung cấp tùy chọn gồm 20 thuật toán mã hóa đã được chứng minh như AES, Blowfish, Serpent, GOST, Twofish và nhiều thuật toán khác. Ngoài ra AEP còn cung cấp tính năng xóa tập tin an toàn và mã hóa văn bản vào/ra khỏi clipboard.
5. Folder Lock
Giải pháp đơn giản cho người dùng cơ bản, Folder Lock cho phép bạn “khóa” các thư mục cụ thể bằng mật khẩu. Ngoài ra còn có tính năng ví bảo mật và tạo ổ đĩa ảo được mã hóa.
Danh sách kiểm tra bảo vệ dữ liệu khi đi sửa thiết bị
Khi cần mang điện thoại hoặc laptop đi sửa chữa, dữ liệu cá nhân của bạn có thể bị truy cập trái phép. Dưới đây là danh sách kiểm tra đơn giản để bảo vệ thông tin của bạn:
Trước khi đem thiết bị đi sửa
- Lựa chọn cửa hàng uy tín: Tìm hiểu về uy tín của cửa hàng sửa chữa trước khi quyết định.
- Sao lưu dữ liệu quan trọng: Sao lưu vào thiết bị khác hoặc dịch vụ đám mây như Google Drive, OneDrive.
- Đăng xuất khỏi tất cả tài khoản: Thoát khỏi email, mạng xã hội, ngân hàng trực tuyến…
- Xóa lịch sử duyệt web: Xóa lịch sử, mật khẩu đã lưu và cookie.
- Mã hóa hoặc ẩn dữ liệu nhạy cảm: Sử dụng các ứng dụng như Wise Folder Hider (Windows) hoặc Thư mục bảo mật (Samsung).
- Xóa tin nhắn cá nhân: Sao lưu và xóa tin nhắn SMS, WhatsApp, Messenger…
- Tạo tài khoản người dùng tạm thời: Nếu là laptop, tạo một tài khoản mới với quyền hạn chế.
- Vô hiệu hóa tự động đăng nhập: Tắt tính năng ghi nhớ mật khẩu và tự động đăng nhập.
Sau khi nhận thiết bị về
- Kiểm tra thay đổi: Xem xét thiết bị có bị cài đặt phần mềm lạ hay không.
- Đổi mật khẩu: Thay đổi mật khẩu cho các tài khoản quan trọng.
- Khôi phục dữ liệu: Khôi phục lại dữ liệu từ bản sao lưu.
- Kiểm tra các quyền truy cập: Xem lại quyền truy cập của các ứng dụng.
Kết luận
Bảo vệ dữ liệu cá nhân trong thời đại số không còn là lựa chọn mà là điều bắt buộc. Mã hóa thiết bị cung cấp cho bạn lớp bảo vệ vững chắc trước các mối đe dọa từ tin tặc, kẻ trộm hoặc thậm chí là những người có quyền truy cập vật lý vào thiết bị của bạn.
Với các hướng dẫn chi tiết trên đây, bạn đã có thể tự mình mã hóa smartphone, máy tính và các thiết bị khác để bảo vệ thông tin riêng tư. Hãy nhớ rằng, việc mã hóa không chỉ bảo vệ bạn mà còn bảo vệ những người liên quan đến bạn – gia đình, bạn bè, đồng nghiệp – những người có thông tin được lưu trữ trong thiết bị của bạn.
Hãy biến mã hóa thiết bị thành thói quen thường xuyên và nhớ rằng: “Mã hóa thiết bị là lớp áo giáp vô hình – Biến thông tin của bạn thành bí ẩn đối với kẻ xâm nhập.”
