Năm 2024 ghi nhận thiệt hại khổng lồ lên tới 18.900 tỷ đồng do lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam, với cứ 220 người dùng có 1 người trở thành nạn nhân. Lừa đảo chốt đơn qua mạng xã hội nổi lên như một trong những hình thức phổ biến và nguy hiểm nhất, đặc biệt nhắm vào những người đang tìm kiếm thu nhập thêm từ online. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết về tình hình lừa đảo trực tuyến hiện nay, cách thức hoạt động của các đối tượng lừa đảo, và đặc biệt là các biện pháp nhận biết, phòng tránh khi giao dịch trên mạng xã hội.
Tổng quan về tình hình lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam
Theo báo cáo nghiên cứu, khảo sát an ninh mạng 2024 do Hiệp hội An ninh mạng quốc gia thực hiện, tình hình lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam đang ở mức báo động với tổng thiệt hại lên đến 18.900 tỷ đồng[2][3][4]. Cứ 220 người dùng thì có 1 người trở thành nạn nhân của lừa đảo trực tuyến, tương đương tỷ lệ 0,45%[2][3][5]. Đây là con số đáng lo ngại, phản ánh mức độ nghiêm trọng của vấn nạn này trong đời sống người dân.
Điều đáng chú ý là mặc dù các vụ lừa đảo trực tuyến liên tục được cảnh báo rộng rãi trên các phương tiện truyền thông, nhưng số người trở thành nạn nhân vẫn không giảm. Điều này cho thấy các đối tượng lừa đảo ngày càng tinh vi và liên tục đổi mới phương thức hoạt động của mình.
Thực tế cho thấy, khi bị mắc bẫy lừa đảo, mặc dù 88,98% người dùng cho biết họ đã ngay lập tức cảnh báo, trao đổi với người thân bạn bè, nhưng chỉ có 45,69% người được hỏi trả lời có báo cáo với cơ quan chức năng[2][3]. Tỷ lệ này khá thấp và là một trong những nguyên nhân khiến các đối tượng lừa đảo vẫn có thể tiếp tục hoạt động mà không bị xử lý kịp thời.
Các hình thức lừa đảo phổ biến qua mạng xã hội
Lừa đảo chốt đơn – Phương thức hoạt động
Lừa đảo chốt đơn là một trong những hình thức lừa đảo mạng xã hội phổ biến nhất hiện nay. Các đối tượng lừa đảo tuyển cộng tác viên chốt đơn hàng cho các sàn thương mại điện tử với lời hứa hẹn về “tiền hoa hồng” hấp dẫn[1]. Phương thức này nhắm vào những người đang tìm kiếm cơ hội làm thêm, kiếm thu nhập từ online.
Quy trình lừa đảo chốt đơn thường diễn ra theo các bước sau:
- Các đối tượng lừa đảo mạo danh nhân viên của các sàn thương mại điện tử đăng tin tuyển cộng tác viên làm việc tại nhà, lương cao trên các trang mạng xã hội như Facebook, Zalo[1].
- Cộng tác viên (nạn nhân) được cấp mã đăng nhập vào các app, đường link mang tên nhiều sàn thương mại điện tử lớn như Shopee, Lazada[1].
- Sau khi đăng nhập, cộng tác viên phải chuyển tiền chốt đơn, giả vờ mua hàng để tăng tương tác và uy tín. Số tiền ứng trước mua hàng sẽ được hoàn trả cùng với hoa hồng từ 10-30% giá trị mỗi đơn hàng[1].
- Đối tượng lừa đảo ban đầu gửi tiền gốc và “hoa hồng” cho nạn nhân với những đơn hàng có giá trị thấp[1].
- Khi đơn hàng có giá trị ngày càng cao (số tiền nạn nhân cần chuyển khoản ngày càng nhiều), đối tượng lừa đảo không chuyển trả lại tiền gốc và hoa hồng như hứa hẹn mà yêu cầu nạn nhân chuyển thêm tiền để thực hiện nhiệm vụ tiếp theo thì mới lấy lại được số tiền đó[1].
- Nhiều người tiếc số tiền đã bỏ ra nên tiếp tục chuyển thêm tiền với hy vọng lấy lại được số tiền trước đó, vô tình rơi sâu vào bẫy lừa đảo.
Giả mạo danh tính cơ quan, tổ chức
Giả mạo danh tính cơ quan, tổ chức là hình thức lừa đảo trực tuyến phổ biến thứ hai trong năm 2024. Theo khảo sát, 62,08% người dùng cho biết họ đã gặp phải các cuộc gọi mạo danh cơ quan, tổ chức như công an, tòa án, thuế, ngân hàng để thúc giục cài đặt phần mềm hoặc đe dọa phải chuyển tiền[4].
Các đối tượng thường sử dụng chiêu thức gọi điện thông báo người dùng đang bị điều tra liên quan đến các vụ án nghiêm trọng như rửa tiền, buôn bán ma túy. Sau đó, họ yêu cầu nạn nhân chuyển tiền vào tài khoản “an toàn” hoặc cài đặt phần mềm có mã độc để “kiểm tra”. Đây là phương thức lừa đảo rất tinh vi khi các đối tượng lợi dụng tâm lý lo sợ của người dân khi nghe đến các cơ quan chức năng.
Thông báo khuyến mãi, trúng thưởng giả mạo
Lừa đảo thông qua thông báo khuyến mãi, trúng thưởng giả mạo cũng là một hình thức nhận biết lừa đảo online phổ biến. Theo khảo sát, 60,01% người dùng cho biết họ đã nhận được các thông báo trúng thưởng, khuyến mãi lớn nhưng thông tin rất mập mờ, bất thường[4].
Các đối tượng lừa đảo thường tạo các trang mạng xã hội giả mạo của các thương hiệu nổi tiếng, sau đó thông báo người dùng đã trúng thưởng giá trị lớn. Để nhận thưởng, nạn nhân được yêu cầu cung cấp thông tin cá nhân, số tài khoản ngân hàng hoặc phải đóng một khoản phí nhỏ như phí vận chuyển, thuế… Sau khi chuyển tiền, nạn nhân sẽ không nhận được phần thưởng và mất liên lạc với đối tượng lừa đảo.
Chiêu trò đầu tư tài chính hứa hẹn lợi nhuận cao
Đây là hình thức lừa đảo trực tuyến phổ biến nhất năm 2024 với 70,72% người dùng cho biết họ đã từng nhận được lời mời đầu tư tài chính vào các sàn giao dịch không rõ nguồn gốc nhưng cam kết không rủi ro, lợi nhuận cao[4].
Các đối tượng lừa đảo thường tạo ra các nhóm, cộng đồng trên mạng xã hội, quảng cáo về cơ hội đầu tư với lợi nhuận lên đến hàng chục phần trăm mỗi tháng. Họ sử dụng nhiều chiêu trò tinh vi như đưa ra bằng chứng về lợi nhuận (thường được dàn dựng), tạo ra cảm giác khan hiếm (chỉ nhận số lượng nhà đầu tư giới hạn), và áp lực thời gian (cơ hội chỉ có trong thời gian ngắn).
Trường hợp thực tế về lừa đảo mạng xã hội tại Việt Nam
Trường hợp 1: Nạn nhân của lừa đảo “chốt đơn hàng”
Chị Nguyễn Thị A. (35 tuổi, Hà Nội) đã trở thành nạn nhân của hình thức lừa đảo chốt đơn sau khi thấy thông tin tuyển cộng tác viên online trên Facebook. Ban đầu, chị A. được yêu cầu chuyển khoản 500.000 đồng để mua sản phẩm trên một trang web giả mạo của Shopee. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, chị nhận lại được số tiền gốc cùng với 100.000 đồng tiền hoa hồng.
Được khích lệ bởi khoản lợi nhuận ban đầu, chị A. tiếp tục nhận các nhiệm vụ tiếp theo với giá trị giao dịch ngày càng tăng. Chị đã chuyển tổng cộng 45 triệu đồng cho 5 đơn hàng tiếp theo. Tuy nhiên, khi đến lúc nhận lại tiền, đối tượng lừa đảo thông báo hệ thống gặp sự cố và yêu cầu chị chuyển thêm 15 triệu đồng để “mở khóa tài khoản”. Lúc này, chị A. mới nhận ra mình đã bị lừa và trình báo công an, nhưng đã quá muộn để lấy lại số tiền đã mất.
Trường hợp 2: Mất tiền vì đầu tư online không rõ nguồn gốc
Anh Trần Văn B. (28 tuổi, TP.HCM) đã mất 200 triệu đồng sau khi tham gia đầu tư vào một sàn giao dịch tiền ảo được quảng cáo trên Facebook[5]. Anh B. được một người bạn trên Facebook (thực chất là tài khoản giả mạo) giới thiệu về cơ hội đầu tư với lợi nhuận 30% mỗi tháng.
Ban đầu, anh B. chỉ đầu tư 5 triệu đồng và thực sự nhận được khoản lợi nhuận 1,5 triệu đồng sau 30 ngày. Điều này khiến anh tin tưởng và tiếp tục đầu tư thêm. Trong vòng 3 tháng, anh B. đã đầu tư tổng cộng 200 triệu đồng vào sàn giao dịch này. Tuy nhiên, khi anh muốn rút một phần tiền ra, website đầu tư đột nhiên không truy cập được và người bạn Facebook kia cũng biến mất. Anh B. đã mất toàn bộ số tiền tiết kiệm nhiều năm của mình.
Trường hợp 3: Bị lừa qua các thông báo trúng thưởng
Chị Lê Thị C. (42 tuổi, Đà Nẵng) nhận được thông báo trúng thưởng một chiếc iPhone 15 Pro Max từ một trang Facebook giả mạo của một thương hiệu nổi tiếng. Để nhận thưởng, chị C. được yêu cầu đóng 2 triệu đồng tiền thuế và phí vận chuyển.
Sau khi chuyển tiền, chị C. được thông báo cần đóng thêm 3 triệu đồng tiền bảo hiểm cho món hàng giá trị. Vì đã đóng 2 triệu đồng ban đầu và không muốn mất số tiền này, chị C. đã tiếp tục chuyển thêm 3 triệu đồng. Sau đó, đối tượng lừa đảo còn yêu cầu chị đóng thêm 5 triệu đồng nữa với lý do cần phải làm thủ tục đặc biệt. Lúc này, chị C. mới nghi ngờ và tìm hiểu kỹ hơn, phát hiện ra đây là lừa đảo nhưng đã quá muộn để lấy lại 5 triệu đồng đã chuyển.
Công nghệ mới phục vụ lừa đảo
Công nghệ Deepfake và nhận dạng giả mạo
Trong năm 2024, các đối tượng lừa đảo đã bắt đầu sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo deepfake để tạo video, giọng nói giả mạo nhằm xây dựng lòng tin từ nạn nhân[3][5]. Công nghệ này cho phép họ tạo ra những video với hình ảnh, giọng nói giống hệt những người nổi tiếng, người thân hoặc đại diện các tổ chức uy tín.
Ví dụ, một số nạn nhân đã nhận được video call từ “người thân” yêu cầu chuyển tiền gấp trong trường hợp khẩn cấp. Trong thực tế, đây là video được tạo bằng công nghệ deepfake từ hình ảnh trên mạng xã hội. Điều này khiến việc nhận biết lừa đảo online trở nên khó khăn hơn, đặc biệt đối với người lớn tuổi không am hiểu công nghệ.
Công cụ tự động và chatbot lừa đảo
Các đối tượng lừa đảo còn ứng dụng công cụ tự động (chatbot) để giao tiếp liên tục với nạn nhân, tạo cảm giác chân thực và chuyên nghiệp[3][5]. Họ sử dụng phần mềm chuyên dụng trên máy tính để thực hiện cuộc gọi viễn thông, tiếp cận nhiều người cùng lúc, tăng hiệu quả của các chiêu trò lừa đảo.
Nhiều chatbot được thiết kế để trả lời các câu hỏi thông thường, hướng dẫn quy trình đầu tư hoặc chốt đơn, tạo ra cảm giác về một hệ thống chuyên nghiệp. Điều này làm tăng độ tin cậy và khiến nạn nhân dễ dàng mắc bẫy hơn khi không nhận ra đang giao tiếp với một bot tự động thay vì con người thật.
Dấu hiệu nhận biết lừa đảo online
Những dấu hiệu cảnh báo khi giao dịch qua mạng xã hội
Để nhận biết lừa đảo online hiệu quả, người dùng cần chú ý đến những dấu hiệu cảnh báo sau khi giao dịch qua mạng xã hội:
- Lợi nhuận quá cao so với thị trường: Các khoản lợi nhuận hứa hẹn vượt xa mức trung bình thị trường (như 20-30% mỗi tháng) thường là dấu hiệu của lừa đảo[5].
- Áp lực thời gian và cảm giác khan hiếm: Đối tượng lừa đảo thường tạo áp lực thời gian như “chỉ còn 5 suất cuối cùng”, “cơ hội sẽ kết thúc trong 24 giờ” để người dùng không có thời gian suy nghĩ kỹ.
- Yêu cầu thanh toán qua các kênh không chính thống: Yêu cầu chuyển tiền vào tài khoản cá nhân thay vì hệ thống thanh toán chính thức của các sàn thương mại điện tử.
- Thông tin liên hệ mơ hồ hoặc khó xác minh: Không có địa chỉ văn phòng cụ thể, số điện thoại không liên lạc được, chỉ giao tiếp qua mạng xã hội.
- Lỗi chính tả và ngữ pháp: Nhiều thông tin quảng cáo lừa đảo có lỗi chính tả, ngữ pháp hoặc cách diễn đạt không chuyên nghiệp.
- Yêu cầu thông tin cá nhân nhạy cảm: Đòi hỏi cung cấp thông tin cá nhân quá chi tiết không cần thiết cho giao dịch.
- Website, ứng dụng giả mạo: Địa chỉ website có sự khác biệt nhỏ so với trang web chính thức (ví dụ: shopee-vn.com thay vì shopee.vn).
Các biểu hiện của người bán không uy tín
Khi mua hàng online an toàn, cần đặc biệt cảnh giác với các biểu hiện sau của người bán không uy tín:
- Tài khoản mới lập hoặc ít hoạt động: Tài khoản mới lập, ít bạn bè, ít tương tác thường là dấu hiệu đáng ngờ.
- Giá quá rẻ so với thị trường: Theo khẩu hiệu “Giá rẻ bất thường thường là bẫy”, hàng hóa có giá thấp hơn nhiều so với giá thị trường thường là hàng giả, kém chất lượng hoặc không tồn tại.
- Không có đánh giá hoặc đánh giá giả: Tài khoản không có đánh giá từ khách hàng trước hoặc toàn bộ đánh giá đều rất mới và có dấu hiệu giả mạo.
- Chỉ cho xem hình ảnh sản phẩm từ internet: Không có hình ảnh thực tế của sản phẩm, chỉ sử dụng hình ảnh lấy từ internet hoặc từ nguồn khác.
- Thúc giục thanh toán nhanh: Tạo áp lực buộc người mua phải quyết định nhanh, không cho thời gian xem xét kỹ.
- Từ chối gặp mặt trực tiếp hoặc không cho kiểm tra hàng: Chỉ đồng ý giao dịch online và yêu cầu chuyển khoản 100% trước khi giao hàng.
- Không có chính sách đổi trả rõ ràng: Không cung cấp thông tin về chính sách bảo hành, đổi trả sản phẩm.
Quy trình xác minh người bán trước khi chuyển tiền
Bước kiểm tra thông tin người bán
Để đảm bảo mua hàng online an toàn, người dùng nên thực hiện quy trình xác minh người bán cẩn thận trước khi chuyển tiền:
- Kiểm tra lịch sử hoạt động: Xem xét tài khoản mạng xã hội đã hoạt động bao lâu, có bao nhiêu người theo dõi, bạn bè có thực không.
- Tìm kiếm đánh giá từ người mua trước: Đọc kỹ các đánh giá, nhận xét về người bán từ những khách hàng trước đó. Chú ý đến những đánh giá tiêu cực hoặc khiếu nại.
- Xác minh danh tính người bán: Yêu cầu thông tin liên hệ đầy đủ như tên thật, số điện thoại, địa chỉ (nếu có thể). Thử gọi điện thoại để kiểm tra.
- Tìm kiếm thông tin trên Google: Tìm kiếm tên shop, số điện thoại, tài khoản ngân hàng trên Google để xem có khiếu nại hoặc cảnh báo nào không.
- Kiểm tra giấy tờ kinh doanh: Đối với các cửa hàng lớn, có thể yêu cầu xem giấy phép kinh doanh, mã số thuế hoặc kiểm tra trên cổng thông tin doanh nghiệp quốc gia.
- Tham khảo ý kiến từ cộng đồng: Đăng câu hỏi về người bán lên các hội nhóm, diễn đàn để xem có ai từng mua hàng và phản hồi như thế nào.
Phương thức thanh toán an toàn
Lựa chọn phương thức thanh toán phù hợp cũng là một phần quan trọng để tránh lừa đảo mạng xã hội:
- Ưu tiên thanh toán khi nhận hàng (COD): Đây là phương thức an toàn nhất vì bạn chỉ trả tiền sau khi đã kiểm tra và nhận được sản phẩm.
- Sử dụng các nền tảng thương mại điện tử uy tín: Mua hàng qua các sàn TMĐT lớn như Shopee, Lazada, Tiki… sẽ an toàn hơn vì có cơ chế đảm bảo và hỗ trợ khiếu nại[1].
- Thanh toán qua ví điện tử có bảo hiểm: Một số ví điện tử cung cấp chính sách bảo vệ người mua, hoàn tiền nếu không nhận được hàng hoặc hàng không đúng mô tả.
- Chỉ đặt cọc một phần nhỏ: Nếu phải đặt cọc, chỉ nên chuyển một phần nhỏ (10-30%) và thanh toán phần còn lại khi nhận hàng.
- Tránh chuyển khoản trực tiếp cho cá nhân: Đặc biệt với các giao dịch giá trị lớn, nên hạn chế chuyển khoản trực tiếp vào tài khoản cá nhân không rõ danh tính.
- Sử dụng dịch vụ thanh toán bên thứ ba: Một số dịch vụ sẽ giữ tiền của bạn cho đến khi bạn xác nhận đã nhận được hàng đúng như mô tả.
Danh sách kiểm tra mua hàng online an toàn
Dưới đây là danh sách kiểm tra để đảm bảo mua hàng online an toàn:
- Trước khi đặt hàng:
- [ ] Đã kiểm tra thông tin, lịch sử của người bán
- [ ] Đã đọc đánh giá từ người mua trước
- [ ] Đã tìm kiếm thông tin về shop trên Google
- [ ] Đã yêu cầu và xác minh thông tin liên hệ của người bán
- [ ] Đã kiểm tra giá cả so với thị trường
- [ ] Đã xem hình ảnh thực tế của sản phẩm (không chỉ hình từ internet)
- Khi giao dịch:
- [ ] Lựa chọn phương thức thanh toán an toàn
- [ ] Giữ lại bằng chứng về các thỏa thuận, cam kết (tin nhắn, email)
- [ ] Yêu cầu hóa đơn, biên lai rõ ràng
- [ ] Tránh chia sẻ thông tin cá nhân nhạy cảm không cần thiết
- [ ] Chỉ giao dịch trên các trang web có https và biểu tượng khóa
- Khi nhận hàng:
- [ ] Kiểm tra kỹ sản phẩm trước khi thanh toán (nếu là COD)
- [ ] Quay video mở hàng nếu là sản phẩm giá trị cao
- [ ] Xác nhận đã nhận được hàng đúng mô tả mới hoàn tất thanh toán
- [ ] Giữ lại bằng chứng đã nhận hàng (biên lai, ảnh chụp)
Cách xử lý khi trở thành nạn nhân
Các bước cần làm ngay lập tức
Nếu không may trở thành nạn nhân của lừa đảo mạng xã hội, hãy thực hiện ngay các bước sau:
- Ngừng mọi giao dịch tiếp theo: Dừng ngay việc chuyển thêm bất kỳ khoản tiền nào, dù với lý do gì.
- Thu thập và lưu trữ bằng chứng: Chụp màn hình tất cả các cuộc trò chuyện, giao dịch, thông tin người bán, biên lai chuyển khoản, và mọi thông tin liên quan khác[1].
- Liên hệ ngân hàng ngay lập tức: Nếu đã chuyển khoản, hãy liên hệ ngay với ngân hàng để báo cáo giao dịch gian lận và yêu cầu ngăn chặn, thu hồi tiền nếu có thể.
- Thay đổi mật khẩu và thông tin bảo mật: Nếu đã cung cấp thông tin đăng nhập hoặc cài đặt phần mềm lạ, hãy thay đổi ngay mật khẩu tài khoản ngân hàng, email và các tài khoản quan trọng khác.
- Cảnh báo người thân, bạn bè: Chia sẻ kinh nghiệm với người thân, bạn bè để họ không trở thành nạn nhân tiếp theo[2].
Báo cáo với cơ quan chức năng
Báo cáo vụ việc với cơ quan chức năng là bước quan trọng không chỉ để bảo vệ quyền lợi cá nhân mà còn góp phần ngăn chặn đối tượng lừa đảo tiếp tục gây hại cho người khác:
- Báo cáo với công an địa phương: Trình báo với cơ quan công an nơi gần nhất, cung cấp đầy đủ thông tin và bằng chứng về vụ việc[1].
- Liên hệ Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao: Báo cáo qua các kênh chính thức của Cục An ninh mạng.
- Báo cáo với nền tảng nơi xảy ra lừa đảo: Báo cáo tài khoản lừa đảo với Facebook, Zalo, Shopee hoặc bất kỳ nền tảng nào liên quan.
- Gửi khiếu nại đến Hiệp hội An ninh mạng quốc gia: Cung cấp thông tin để góp phần vào cơ sở dữ liệu về các vụ lừa đảo[2].
Theo chuyên gia của Hiệp hội An ninh mạng quốc gia, việc báo cáo với các cơ quan chức năng khi gặp lừa đảo là rất cần thiết vì[2][3]:
- Giúp cơ quan chức năng có thông tin kịp thời để điều tra, thu thập bằng chứng
- Tăng khả năng truy bắt và xử lý các đối tượng lừa đảo
- Góp phần xây dựng cơ sở dữ liệu về các chiêu trò lừa đảo
- Cảnh báo cộng đồng, ngăn ngừa đối tượng tiếp tục thực hiện hành vi lừa đảo
Kết luận và lời khuyên
Lừa đảo trực tuyến đang ngày càng tinh vi và phổ biến, đặc biệt là qua các nền tảng mạng xã hội. Với thiệt hại lên đến hàng chục nghìn tỷ đồng mỗi năm, người dùng cần nâng cao cảnh giác và trang bị kiến thức để tự bảo vệ mình. Hãy nhớ rằng:
“Giá rẻ bất thường thường là bẫy – Kiểm tra kỹ người bán trước khi chuyển tiền.”
