Trong thời đại công nghệ số, các thiết bị thông minh và IoT đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hiện đại. Từ camera giám sát, loa thông minh đến hệ thống chiếu sáng tự động, những công nghệ này mang lại sự tiện nghi và nâng cao chất lượng sống. Tuy nhiên, cùng với những tiện ích đó là những rủi ro bảo mật ngày càng nghiêm trọng. Theo thống kê năm 2023, trung bình 54% tổ chức toàn cầu hằng tuần phải đối mặt với các cuộc tấn công vào thiết bị IoT, tăng 41% so với năm trước. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về các nguy cơ bảo mật và cách bảo vệ hiệu quả hệ thống thiết bị thông minh trong nhà, đảm bảo an toàn cho không gian sống kết nối của bạn.
Hiểu về thiết bị thông minh và IoT trong đời sống
Thiết bị IoT là gì và vai trò trong cuộc sống hiện đại
Internet of Things (IoT) là hệ thống các thiết bị được kết nối internet, có khả năng thu thập và trao đổi dữ liệu. Các thiết bị này có thể là bất cứ thứ gì từ đồ gia dụng đơn giản như đèn thông minh, đến các hệ thống phức tạp như mạng lưới cảm biến trong y tế hoặc công nghiệp. Với sự phát triển của công nghệ 5G cùng các giao thức như Zigbee, LoRa và NB-IoT, IoT đang ngày càng phổ biến và trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống5.
Các loại thiết bị thông minh phổ biến trong gia đình
Hiện nay, nhiều gia đình Việt Nam đã sử dụng các thiết bị thông minh như:
- Camera an ninh kết nối internet
- Loa thông minh với trợ lý ảo
- Hệ thống chiếu sáng tự động
- Khóa cửa điện tử
- Thiết bị điều khiển nhiệt độ
- Tủ lạnh, máy giặt, TV thông minh
Những thiết bị này giúp tự động hóa các hoạt động hàng ngày, tiết kiệm thời gian và nâng cao chất lượng cuộc sống. Tuy nhiên, mỗi thiết bị được kết nối internet đều tiềm ẩn rủi ro bảo mật nếu không được thiết lập và bảo vệ đúng cách.
Những nguy cơ bảo mật đối với thiết bị thông minh
Dữ liệu cá nhân bị xâm phạm
Thiết bị IoT thường xuyên thu thập dữ liệu về thói quen, hoạt động và thông tin cá nhân của người dùng. Khi không được mã hóa hoặc bảo vệ đúng cách, dữ liệu này có thể bị đánh cắp. Hacker có thể nghe lén và thu thập các thông tin nhạy cảm được trao đổi giữa các thiết bị hoặc giữa thiết bị với hệ thống quản lý3.
Thiết bị bị biến thành công cụ tấn công
Do tồn tại nhiều điểm yếu bảo mật, các thiết bị IoT dễ dàng bị hacker kiểm soát và biến thành mạng lưới botnet. Những thiết bị này sau đó được sử dụng để thực hiện các cuộc tấn công từ chối dịch vụ (DDoS) nhằm vào các mục tiêu khác hoặc làm bàn đạp để tấn công leo thang vào các thiết bị thông tin trọng yếu của tổ chức3.
Vấn đề mật khẩu mặc định
Một trong những điểm yếu phổ biến nhất của thiết bị IoT là việc sử dụng mật khẩu mặc định. Nhiều người dùng không thay đổi mật khẩu ban đầu của thiết bị, điều này tạo điều kiện cho hacker dễ dàng truy cập vào thiết bị. Chỉ trong năm 2022, hơn 150,000 camera IP đã bị tấn công, dẫn đến việc các video riêng tư bị đánh cắp và dữ liệu cá nhân bị rò rỉ1.
Ví dụ thực tế: Gia đình anh Minh tại Hà Nội
Gia đình anh Minh (37 tuổi, Hà Nội) đã lắp đặt hệ thống camera an ninh kết nối internet để giám sát ngôi nhà. Sau 3 tháng sử dụng, anh phát hiện một số video từ camera trong phòng khách và phòng ngủ đã bị đăng tải trên các trang web nước ngoài. Nguyên nhân được xác định là do anh không thay đổi mật khẩu mặc định của thiết bị camera, và hacker đã dễ dàng truy cập từ xa vào hệ thống.
Giải pháp bảo vệ hiệu quả cho thiết bị thông minh
Bảo mật mạng WiFi – tuyến phòng thủ đầu tiên
WiFi được xem như cánh cửa của ngôi nhà thông minh trên không gian mạng. Nếu không được bảo vệ đúng cách, tin tặc có thể dễ dàng xâm nhập vào tất cả thiết bị kết nối. Để nâng cao bảo mật:
- Sử dụng mật khẩu WiFi mạnh: Tạo mật khẩu có ít nhất 12 ký tự, kết hợp chữ hoa, chữ thường, số và ký tự đặc biệt. Thay đổi mật khẩu ít nhất 3 tháng một lần6.
- Kích hoạt mã hóa WPA2 hoặc WPA3: Đây là các chuẩn mã hóa an toàn nhất hiện nay để bảo vệ kết nối WiFi4.
- Tạo mạng WiFi riêng cho thiết bị thông minh: Tách biệt thiết bị thông minh với các thiết bị cá nhân như máy tính, điện thoại để giảm thiểu rủi ro khi một thiết bị bị xâm nhập6.
- Không đặt tên WiFi trùng với địa chỉ hoặc tên gia đình: Điều này giúp hạn chế việc tin tặc xác định vị trí chính xác của ngôi nhà4.
Thay đổi mật khẩu mặc định và thiết lập xác thực hai yếu tố
Mật khẩu mặc định của thiết bị IoT thường rất đơn giản và dễ đoán. Để tăng cường bảo mật:
- Thay đổi ngay mật khẩu mặc định khi thiết lập thiết bị mới
- Tạo mật khẩu mạnh với ít nhất 8 ký tự, kết hợp chữ hoa, chữ thường, số và ký tự đặc biệt
- Sử dụng mật khẩu khác nhau cho các thiết bị khác nhau
- Kích hoạt xác thực hai yếu tố (2FA) nếu thiết bị hỗ trợ, yêu cầu thêm một bước xác minh ngoài mật khẩu2
Cập nhật firmware và phần mềm thường xuyên
Các nhà sản xuất thường xuyên phát hành bản cập nhật để vá các lỗ hổng bảo mật. Để đảm bảo an toàn:
- Kiểm tra và cài đặt các bản cập nhật firmware mới nhất
- Bật tính năng tự động cập nhật nếu có
- Lên lịch kiểm tra định kỳ (hàng tháng hoặc hàng quý) cho các thiết bị quan trọng như camera an ninh, khóa cửa thông minh và TV4
Hạn chế lưu trữ dữ liệu đám mây
Trong bối cảnh các vi phạm quyền riêng tư ngày càng gia tăng, việc hạn chế lưu trữ dữ liệu đám mây là một biện pháp quan trọng:
- Ưu tiên thiết bị có khả năng lưu trữ cục bộ (như camera có khe cắm thẻ nhớ)
- Kiểm tra chính sách bảo mật của nhà cung cấp dịch vụ đám mây
- Chọn thiết bị có công nghệ mã hóa thẻ nhớ hiện đại để bảo vệ dữ liệu ngay cả khi thẻ bị mất2
Sử dụng tường lửa và giải pháp bảo mật chuyên dụng
Hệ thống tường lửa giúp ưu tiên kết nối từ trong ra ngoài và ngăn chặn truy cập trái phép. Bạn có thể:
- Thiết lập tường lửa trên phần mềm
- Sử dụng các thiết bị phần cứng chuyên dụng
- Xem xét các giải pháp bảo mật chuyên biệt cho IoT như Kaspersky IoT Secure Gateway, được thiết kế riêng để bảo vệ các thiết bị IoT khỏi các cuộc tấn công mạng, DDoS và Man-in-the-Middle (MiTM)14
Ví dụ thực tế về các sự cố bảo mật và bài học kinh nghiệm
Câu chuyện 1: Hệ thống nhà thông minh của gia đình chị Hương
Chị Hương (42 tuổi, TP.HCM) đã đầu tư một hệ thống nhà thông minh đầy đủ với đèn, khóa cửa, camera và loa thông minh. Một ngày, chị phát hiện điều hòa và đèn tự động bật tắt bất thường. Sau khi kiểm tra, chuyên gia bảo mật xác định hệ thống đã bị xâm nhập thông qua loa thông minh chưa được cập nhật firmware trong hơn một năm. Tin tặc đã tận dụng lỗ hổng này để kiểm soát toàn bộ hệ thống.
Bài học: Thường xuyên cập nhật firmware và phần mềm cho tất cả thiết bị, kể cả những thiết bị được xem là ít quan trọng.
Câu chuyện 2: Camera an ninh của cửa hàng anh Tuấn
Anh Tuấn (35 tuổi, Đà Nẵng) lắp đặt hệ thống camera an ninh cho cửa hàng kinh doanh. Anh sử dụng cùng một mật khẩu đơn giản cho tất cả camera và thiết bị kết nối. Kết quả là hacker đã chiếm quyền điều khiển toàn bộ hệ thống camera, không chỉ theo dõi hoạt động của cửa hàng mà còn xâm nhập vào hệ thống máy tính kết nối cùng mạng, đánh cắp thông tin khách hàng và dữ liệu thanh toán.
Bài học: Sử dụng mật khẩu khác nhau cho từng thiết bị và tạo mạng riêng cho các thiết bị IoT, tách biệt với mạng chứa dữ liệu kinh doanh.
Danh sách kiểm tra bảo mật cho thiết bị thông minh
Trước khi mua thiết bị
✓ Nghiên cứu về nhà sản xuất: Chọn các thương hiệu uy tín, có chính sách cập nhật bảo mật lâu dài
✓ Kiểm tra tính năng bảo mật: Ưu tiên thiết bị hỗ trợ mã hóa dữ liệu, xác thực hai yếu tố
✓ Xem xét khả năng lưu trữ cục bộ: Ưu tiên thiết bị có tùy chọn lưu trữ cục bộ thay vì chỉ lưu trữ đám mây
✓ Tìm hiểu chính sách bảo mật: Đọc kỹ các điều khoản về quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu
Khi thiết lập thiết bị mới
✓ Thay đổi mật khẩu mặc định ngay lập tức
✓ Cập nhật firmware lên phiên bản mới nhất
✓ Tắt các tính năng không cần thiết (như truy cập từ xa nếu không sử dụng)
✓ Kích hoạt xác thực hai yếu tố nếu có
✓ Kiểm tra và điều chỉnh các cài đặt quyền riêng tư
Bảo trì định kỳ (hàng tháng)
✓ Kiểm tra và cài đặt các bản cập nhật mới
✓ Thay đổi mật khẩu WiFi và thiết bị
✓ Xem lại danh sách thiết bị kết nối với mạng
✓ Kiểm tra các hoạt động bất thường
✓ Sao lưu dữ liệu quan trọng
Giải pháp bảo mật dài hạn cho hệ sinh thái thiết bị thông minh
Xây dựng hệ thống phân lớp bảo mật
Để bảo vệ toàn diện hệ sinh thái thiết bị thông minh, bạn nên áp dụng chiến lược phân lớp bảo mật:
- Lớp 1: Bảo mật mạng (tường lửa, mã hóa WiFi, phân chia mạng)
- Lớp 2: Bảo mật thiết bị (mật khẩu mạnh, cập nhật firmware)
- Lớp 3: Bảo mật dữ liệu (mã hóa, sao lưu, kiểm soát quyền truy cập)
- Lớp 4: Giám sát (theo dõi hoạt động bất thường, cảnh báo xâm nhập)
Chiến lược này đảm bảo rằng ngay cả khi một lớp bảo mật bị xâm phạm, các lớp khác vẫn có thể bảo vệ hệ thống của bạn.
Đầu tư vào giải pháp bảo mật tổng thể
Nếu bạn có nhiều thiết bị IoT, việc đầu tư vào một giải pháp bảo mật tổng thể là rất cần thiết. Các giải pháp như Kaspersky IoT Secure Gateway được thiết kế đặc biệt để bảo vệ các thiết bị IoT khỏi các cuộc tấn công mạng, DDoS và Man-in-the-Middle, đồng thời ngăn chặn các hoạt động của mã độc1.
Nâng cao nhận thức bảo mật cho cả gia đình
Bảo mật không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn là vấn đề nhận thức. Hãy đảm bảo mọi thành viên trong gia đình đều hiểu về các nguy cơ bảo mật và biết cách sử dụng thiết bị an toàn:
- Tổ chức các buổi thảo luận gia đình về bảo mật
- Hướng dẫn cách nhận biết các dấu hiệu bất thường
- Thiết lập quy tắc sử dụng thiết bị thông minh
Kết luận: Hưởng thụ công nghệ thông minh an toàn
Thiết bị thông minh và IoT mang lại nhiều tiện ích cho cuộc sống hiện đại, nhưng đi kèm với đó là những rủi ro bảo mật không thể bỏ qua. Bằng cách áp dụng các biện pháp bảo mật toàn diện như bảo vệ mạng WiFi, thay đổi mật khẩu mặc định, cập nhật firmware thường xuyên và sử dụng các giải pháp bảo mật chuyên dụng, bạn có thể tận hưởng đầy đủ tiện ích của công nghệ mà không phải lo lắng về các mối đe dọa an ninh mạng.
Hãy nhớ rằng: “Thiết bị thông minh cần được bảo vệ thông minh – Đừng để ngôi nhà kết nối trở thành cửa hậu cho hacker.” Việc đầu tư thời gian và công sức cho bảo mật ngay từ đầu sẽ giúp bạn tránh được những rắc rối và thiệt hại lớn về sau.
Cuối cùng, hãy luôn cập nhật kiến thức về các mối đe dọa bảo mật mới và điều chỉnh chiến lược bảo vệ của mình phù hợp. An ninh mạng là một hành trình liên tục, và việc duy trì cảnh giác sẽ giúp bạn luôn an toàn trong thế giới kết nối.
