Gaslighting là một hình thức thao túng tâm lý tinh vi và nguy hiểm đang ngày càng phổ biến trong xã hội hiện đại. Kỹ thuật này không chỉ xuất hiện trong các mối quan hệ cá nhân mà còn được sử dụng rộng rãi bởi những kẻ lừa đảo nhằm khiến nạn nhân hoang mang, tự nghi ngờ khả năng nhận định của bản thân và dễ dàng rơi vào bẫy. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về gaslighting, cách nhận biết và phương pháp bảo vệ bản thân hiệu quả trước kỹ thuật thao túng tâm lý này.
Gaslighting là gì? Hiểu đúng về kỹ thuật thao túng tâm lý nguy hiểm
Gaslighting là hình thức thao túng tâm lý mà trong đó, kẻ thao túng liên tục bóp méo sự thật, phủ nhận các sự kiện đã xảy ra hoặc thậm chí là tạo ra những thông tin sai lệch nhằm khiến nạn nhân nghi ngờ trí nhớ, nhận thức và phán đoán của chính mình. Mục tiêu cuối cùng của kẻ gaslighting là muốn kiểm soát hoàn toàn nạn nhân bằng cách khiến họ không còn tin vào chính bản thân mình nữa.
Thuật ngữ “gaslighting” có nguồn gốc từ vở kịch “Gas Light” của Patrick Hamilton năm 1938 và bộ phim cùng tên năm 1944. Trong đó, người chồng cố tình làm giảm độ sáng của đèn gas trong nhà, nhưng khi vợ nhắc đến điều này, anh ta lại phủ nhận và tuyên bố rằng cô đang tưởng tượng ra mọi thứ. Từ đó, hành vi thao túng tâm lý này được gọi là “gaslighting”.
Nguồn gốc và sự phổ biến của gaslighting trong xã hội hiện đại
Mặc dù thuật ngữ này có từ nhiều thập kỷ trước, gaslighting ngày càng được nhắc đến nhiều hơn trong xã hội hiện đại. Trên môi trường trực tuyến và mạng xã hội, gaslighting trở thành công cụ đắc lực của những kẻ lừa đảo. Họ sử dụng kỹ thuật này để xây dựng lòng tin giả tạo, khiến nạn nhân nghi ngờ trực giác cảnh báo nguy hiểm của chính mình.
Theo thống kê từ chiến dịch “Nhận diện lừa đảo” của Cục An toàn Thông tin – Bộ TT&TT, nhiều vụ lừa đảo trực tuyến thành công một phần là do kẻ lừa đảo đã áp dụng thành thạo kỹ thuật gaslighting, khiến nạn nhân nghi ngờ cảm giác không an toàn của chính mình và tiếp tục tin tưởng kẻ lừa đảo.
Dấu hiệu nhận biết khi bạn đang bị gaslighting
Để bảo vệ bản thân, việc nhận biết sớm các dấu hiệu của gaslighting là vô cùng quan trọng. Dưới đây là những biểu hiện phổ biến nhất mà bạn nên lưu ý:
Phủ nhận sự thật một cách có hệ thống
Kẻ gaslighting thường xuyên phủ nhận những điều họ đã nói hoặc làm, ngay cả khi bạn có bằng chứng rõ ràng. Họ có thể nói những câu như: “Điều đó chưa bao giờ xảy ra”, “Tôi chưa bao giờ nói vậy”, “Bạn đang nhớ sai rồi”. Cách phủ nhận này được lặp đi lặp lại nhiều lần, khiến nạn nhân dần dần nghi ngờ trí nhớ của chính mình.
Ví dụ, trong một vụ lừa đảo đầu tư online, khi nạn nhân thắc mắc về khoản tiền đã chuyển nhưng không thấy xuất hiện trong tài khoản đầu tư, kẻ lừa đảo có thể nói: “Chúng tôi chưa bao giờ cam kết về thời gian cụ thể”, mặc dù trước đó họ đã hứa hẹn rõ ràng.
Bóp méo và xuyên tạc thông tin
Kẻ gaslighting thường xuyên bóp méo sự thật, thay đổi nội dung cuộc trò chuyện hoặc tạo ra những câu chuyện hoàn toàn khác với thực tế. Họ có thể thêm thắt chi tiết, xóa bỏ những phần không có lợi cho mình, hoặc hoàn toàn tạo ra một phiên bản mới của sự việc.
Khi bạn nhận ra sự mâu thuẫn và đặt câu hỏi, họ sẽ tiếp tục bóp méo thêm để biện minh cho những điều họ đã nói trước đó. Điều này tạo ra một vòng xoáy dối trá mà nạn nhân khó có thể thoát ra.
Đổ lỗi và chuyển hướng trách nhiệm
Một trong những chiến thuật phổ biến của kẻ gaslighting là luôn đổ lỗi cho nạn nhân. Họ thường nói những câu như “Đây là lỗi của bạn”, “Bạn quá nhạy cảm”, “Bạn phản ứng thái quá”. Bằng cách này, họ chuyển trách nhiệm từ hành vi sai trái của mình sang phản ứng của nạn nhân.
Trong các trường hợp lừa đảo, khi nạn nhân bắt đầu nghi ngờ, kẻ lừa đảo thường nói: “Bạn quá đa nghi, đó là lý do bạn không thành công trong đầu tư” hoặc “Chính sự thiếu kiên nhẫn của bạn đang cản trở cơ hội làm giàu”.
Sử dụng người khác để củng cố lời nói dối
Kẻ gaslighting thường viện dẫn ý kiến của người khác để củng cố lời nói dối của mình, cho dù những ý kiến đó có thể hoàn toàn bịa đặt. Họ nói những câu như: “Mọi người đều nghĩ như vậy”, “Ai cũng thấy là bạn đang có vấn đề”, “Tôi đã tham khảo ý kiến chuyên gia và họ đồng ý với tôi”.
Chiến thuật này đặc biệt hiệu quả vì nó tạo ra cảm giác rằng có nhiều người đứng về phía kẻ gaslighting, khiến nạn nhân cảm thấy cô lập và dễ bị tổn thương hơn.
Ví dụ thực tế về gaslighting trong các tình huống thường gặp
Trường hợp 1: Lừa đảo đầu tư cryptocurrency
Anh Minh được một người bạn trên Facebook giới thiệu về một nền tảng đầu tư tiền điện tử với lợi nhuận “đảm bảo” 30% mỗi tháng. Ban đầu, anh đầu tư số tiền nhỏ và thực sự nhận được lợi nhuận. Nhưng sau khi đầu tư số tiền lớn, anh không thể rút tiền ra.
Khi anh Minh đặt câu hỏi, người quản lý tài khoản nói: “Anh đã đọc sai điều khoản rồi, chúng tôi chưa bao giờ cho phép rút tiền trước 6 tháng”. Khi anh Minh khẳng định đã đọc kỹ điều khoản trước khi đầu tư, người quản lý đáp: “Có lẽ anh nhớ nhầm. Trang web của chúng tôi luôn ghi rõ điều này từ đầu. Nhiều khách hàng khác đều hiểu rõ điều khoản này, chỉ có anh là gặp vấn đề thôi”.
Người quản lý còn gửi cho anh Minh một bản điều khoản mới, khác hoàn toàn với bản anh đã đọc, và khẳng định đây là bản duy nhất từ trước đến nay. Khi anh Minh kiên quyết muốn rút tiền, họ chuyển sang đổ lỗi: “Có lẽ vì anh thiếu kiên nhẫn và thiếu hiểu biết về đầu tư nên mới vội vàng như vậy. Đây là lý do nhiều người không thành công trong lĩnh vực này”.
Trường hợp 2: Lừa đảo mua hàng online
Chị Hương đặt mua một chiếc túi hiệu trên một trang web với giá “khuyến mãi đặc biệt”. Sau khi chuyển tiền, chị nhận được một chiếc túi kém chất lượng, khác xa với hình ảnh quảng cáo. Khi liên hệ với người bán, chị gặp phải tình huống gaslighting điển hình.
Người bán nói: “Đây chính xác là sản phẩm trong hình, có thể do ánh sáng khi chụp hình khác nên chị thấy khác”. Khi chị Hương gửi hình ảnh so sánh, người bán tiếp tục: “Chúng tôi chưa bao giờ cam kết đây là hàng auth 100%, chỉ là hàng super fake loại 1. Thông tin này có ghi rõ trên website”.
Chị Hương khẳng định website đã ghi rõ “hàng chính hãng”, nhưng người bán lại nói: “Website của chúng tôi không bao giờ sử dụng từ ‘chính hãng’, chị đã nhầm lẫn với trang khác rồi. Nhiều khách hàng khác đều hài lòng với sản phẩm, chỉ có chị là phàn nàn thôi”.
Đây là kỹ thuật gaslighting cổ điển: phủ nhận thực tế, bóp méo thông tin, và đổ lỗi cho nạn nhân.
Tác động tâm lý của gaslighting: Khi bạn không còn tin vào chính mình
Hoang mang và mất phương hướng
Nạn nhân của gaslighting thường xuyên cảm thấy hoang mang, không chắc chắn về những gì đã xảy ra. Họ liên tục tự hỏi: “Liệu mình có nhớ sai không?”, “Có phải mình đang hiểu sai vấn đề?”. Trạng thái hoang mang này khiến họ khó có thể đưa ra quyết định dứt khoát, thậm chí với những việc đơn giản trong cuộc sống hàng ngày.
Trạng thái tâm lý này đặc biệt nguy hiểm khi đối mặt với các tình huống lừa đảo, vì nó làm suy yếu khả năng phán đoán và ra quyết định của nạn nhân.
Tự nghi ngờ và mất niềm tin vào bản thân
Hậu quả nghiêm trọng nhất của gaslighting là nạn nhân bắt đầu nghi ngờ khả năng nhận thức, trí nhớ và phán đoán của chính mình. Họ không còn tin vào cảm nhận của bản thân và thường xuyên tìm kiếm sự xác nhận từ người khác trước khi dám khẳng định điều gì.
Nhiều nạn nhân của gaslighting tự nhận xét: “Tôi không còn biết mình có thể tin vào cảm nhận của bản thân nữa”, “Tôi luôn phải kiểm tra nhiều lần mới dám chắc về điều gì đó”. Trạng thái này khiến họ dễ bị thao túng và trở thành mục tiêu của những kẻ lừa đảo.
Cô lập và phụ thuộc
Kẻ gaslighting thường cố gắng cô lập nạn nhân khỏi những người thân và bạn bè – những người có thể giúp họ nhận ra sự thật. Tình trạng cô lập này khiến nạn nhân càng trở nên phụ thuộc vào kẻ gaslighting, tạo điều kiện cho việc thao túng tiếp tục.
Trong các vụ lừa đảo, kẻ lừa đảo thường khuyên nạn nhân “đừng nói với ai về cơ hội đầu tư này” hoặc “đây là thông tin mật, chỉ một số người được chọn mới biết”. Bằng cách này, họ ngăn nạn nhân tham khảo ý kiến từ những người có thể nhận ra dấu hiệu lừa đảo.
Phương pháp đối phó hiệu quả với gaslighting
Tin tưởng vào cảm nhận của bản thân
Bước đầu tiên và quan trọng nhất để đối phó với gaslighting là học cách tin tưởng vào cảm nhận của chính mình. Nếu bạn cảm thấy có điều gì đó không ổn, hãy coi trọng cảm giác đó. Trực giác của chúng ta thường nhận biết nguy hiểm trước khi nhận thức có thể xác định rõ ràng vấn đề.
Hãy nhớ rằng: Bạn không tưởng tượng ra vấn đề. Nếu cảm thấy bất an hoặc nghi ngờ, có thể đó là dấu hiệu cảnh báo quan trọng mà bạn không nên bỏ qua.
Ghi chép lại mọi tương tác
Một trong những cách hiệu quả nhất để chống lại gaslighting là ghi chép lại mọi tương tác. Lưu lại tin nhắn, email, screenshot các cuộc trò chuyện và thỏa thuận. Những bằng chứng này không chỉ giúp bạn xác nhận trí nhớ của mình mà còn có thể sử dụng khi cần đối chất.
Việc ghi chép này đặc biệt quan trọng trong các giao dịch tài chính hoặc mua bán online. Hãy chụp màn hình mọi cam kết, điều khoản và quảng cáo trước khi thực hiện giao dịch.
Tìm kiếm ý kiến khách quan từ người thứ ba
Khi bạn cảm thấy bị gaslighting, hãy chia sẻ tình huống với người bạn tin tưởng để nhận góc nhìn khách quan. Những người không liên quan trực tiếp thường có thể nhìn nhận vấn đề rõ ràng hơn và giúp bạn xác nhận cảm nhận của mình.
Trong trường hợp liên quan đến đầu tư hoặc giao dịch lớn, hãy tham khảo ý kiến từ chuyên gia trước khi đưa ra quyết định. Đừng bao giờ để áp lực “cơ hội có hạn” khiến bạn bỏ qua bước kiểm tra quan trọng này.
Đặt câu hỏi cụ thể và yêu cầu làm rõ
Khi đối mặt với kẻ gaslighting, hãy đặt câu hỏi cụ thể và yêu cầu họ làm rõ những điểm mâu thuẫn. Thay vì chấp nhận những câu trả lời mơ hồ, hãy kiên trì đòi hỏi thông tin chính xác.
Ví dụ, nếu ai đó nói “Chúng tôi chưa bao giờ cam kết điều đó”, bạn có thể đáp: “Tôi có email đề ngày X với nội dung Y, trong đó có ghi rõ cam kết này. Vui lòng giải thích sự khác biệt”.
Thiết lập ranh giới rõ ràng
Học cách nói “không” và thiết lập ranh giới là kỹ năng quan trọng để đối phó với gaslighting. Bạn có quyền từ chối cung cấp thêm tiền hoặc thông tin cá nhân, và có quyền rút khỏi một tình huống khi cảm thấy không thoải mái.
Hãy sử dụng những câu nói khẳng định như: “Tôi sẽ không thảo luận vấn đề này thêm nữa” hoặc “Tôi cần thời gian suy nghĩ trước khi đưa ra quyết định”. Thiết lập ranh giới là cách thể hiện sự tôn trọng đối với chính bản thân bạn.
Danh sách kiểm tra nhanh để nhận biết và phòng tránh gaslighting
10 câu hỏi cần tự đặt ra khi nghi ngờ bị gaslighting:
- Tôi có thường xuyên nghi ngờ trí nhớ hoặc nhận thức của mình khi tương tác với người này không?
- Người này có hay phủ nhận những điều họ đã nói hoặc làm, ngay cả khi tôi chắc chắn đó là sự thật?
- Tôi có thường xuyên bị nói rằng mình “quá nhạy cảm” hoặc “phản ứng thái quá” không?
- Tôi có cảm thấy cần phải liên tục xin lỗi khi tương tác với người này không?
- Tôi có thấy khó khăn khi đưa ra quyết định mà không có sự xác nhận từ người này không?
- Người này có thường xuyên khiến tôi nghi ngờ cảm xúc và phản ứng của chính mình không?
- Họ có hay sử dụng thông tin của người khác (có thể là bịa đặt) để chứng minh tôi sai không?
- Tôi có thường xuyên bị đổ lỗi cho những vấn đề không phải do mình gây ra không?
- Tôi có cảm thấy phụ thuộc vào người này để xác nhận thực tế không?
- Khi tôi nêu lên mối quan ngại, người này có thường chuyển hướng cuộc trò chuyện hoặc khiến tôi cảm thấy có lỗi không?
Nếu bạn trả lời “có” cho 3 câu hỏi trở lên, có khả năng cao bạn đang bị gaslighting.
Các biện pháp phòng tránh cụ thể:
- Luôn lưu giữ bằng chứng: Chụp màn hình, lưu email và tin nhắn, ghi âm cuộc gọi (nếu pháp luật cho phép)
- Tham khảo nhiều nguồn thông tin: Đặc biệt với các quyết định tài chính và đầu tư
- Không quyết định vội vàng: Đừng để bị áp lực bởi “cơ hội có hạn” hoặc “ưu đãi đặc biệt”
- Kiểm tra danh sách cảnh báo: Tham khảo danh sách cảnh báo từ Cục An toàn Thông tin về các đối tượng và phương thức lừa đảo
- Học cách tin tưởng trực giác: Nếu cảm thấy có điều gì đó không ổn, hãy dừng lại và kiểm tra kỹ
Kết luận: Bảo vệ bản thân trước kỹ thuật thao túng tâm lý
Gaslighting là một kỹ thuật thao túng tâm lý nguy hiểm được sử dụng rộng rãi trong cả các mối quan hệ cá nhân và các vụ lừa đảo. Nhận biết và đối phó với gaslighting đòi hỏi sự tỉnh táo, lòng tự tin và khả năng đứng vững trước những nỗ lực làm suy yếu nhận thức của bạn.
Việc hiểu rõ về gaslighting giúp bạn không chỉ bảo vệ bản thân khỏi những kẻ lừa đảo mà còn xây dựng các mối quan hệ lành mạnh dựa trên sự tôn trọng và trung thực. Hãy nhớ rằng, cảm nhận và trực giác của bạn đều quan trọng và xứng đáng được tôn trọng.
Tin vào bản thân là vũ khí mạnh mẽ nhất để chống lại gaslighting. Khi bạn học cách tin tưởng vào cảm nhận của mình, bạn đã xây dựng được tường thành vững chắc để bảo vệ bản thân trước mọi hình thức thao túng tâm lý.
Khẩu hiệu cần nhớ: “Tin vào trực giác của bản thân – Bạn không hề tưởng tượng ra vấn đề!”
