Trong thời đại số hóa, thao túng tâm lý trực tuyến đang trở thành mối đe dọa nguy hiểm đối với người dùng internet. Kẻ xấu ngày càng sử dụng những thủ đoạn tinh vi để tác động vào tâm lý, cảm xúc của nạn nhân nhằm đạt được mục đích cá nhân. Bài viết này sẽ giúp bạn nhận diện các dấu hiệu thao túng tâm lý trực tuyến, hiểu rõ các chiêu trò lừa đảo phổ biến và trang bị những kỹ năng cần thiết để bảo vệ bản thân trong không gian mạng.
Thao túng tâm lý trực tuyến là gì?
Thao túng tâm lý trực tuyến (online psychological manipulation) là việc sử dụng những thông tin sai lệch, thiếu chính xác trên môi trường internet để tác động đến suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của người khác. Mục đích cuối cùng là để đạt được quyền kiểm soát, sức mạnh và thường là lợi ích cá nhân từ nạn nhân1.
Không giống như các hình thức lừa đảo truyền thống, thao túng tâm lý trực tuyến thường diễn ra trong thời gian dài và được thực hiện một cách tinh vi hơn. Kẻ thao túng sẽ từng bước xây dựng lòng tin, tạo ra mối quan hệ thân thiết trước khi thực hiện mục đích thật sự của họ.
Tại Việt Nam, thuật ngữ “thao túng tâm lý” ngày càng phổ biến, đặc biệt sau nhiều vụ việc “siêu lừa” được phơi bày trên mạng xã hội1. Những trường hợp này cho thấy tầm nguy hiểm của hình thức thao túng và sự cần thiết phải nâng cao nhận thức về vấn đề này.
Các hình thức thao túng tâm lý phổ biến trong môi trường trực tuyến
1. Gaslighting – Làm suy yếu niềm tin của nạn nhân
Gaslighting là hình thức thao túng tâm lý khiến nạn nhân nghi ngờ về trí nhớ, nhận thức và khả năng phán đoán của chính mình. Trên môi trường trực tuyến, kẻ thao túng thường xuyên phủ nhận hoặc bóp méo sự thật, khiến nạn nhân hoang mang và mất niềm tin vào bản thân1.
Ví dụ: Kẻ lừa đảo có thể phủ nhận những lời hứa đã nói trước đó (“Tôi chưa bao giờ nói sẽ cho bạn 20% lợi nhuận, bạn đã hiểu sai”) hoặc đổ lỗi cho nạn nhân (“Chính bạn đã đồng ý chuyển tiền, tôi không hề ép buộc”).
2. Bạo hành tâm lý trên mạng xã hội
Bạo hành tâm lý trực tuyến diễn ra dưới nhiều hình thức, phổ biến nhất là việc lan truyền tin đồn xấu hoặc cố ý bôi nhọ người khác. Trong thời đại công cụ truyền thông phát triển, bạo hành tâm lý trên mạng có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng như trầm cảm hoặc thậm chí ý định tự tử ở nạn nhân5.
Một hình thức khác là “bắt nạt trí tuệ”, khi kẻ thao túng tự xưng là chuyên gia và áp đặt kiến thức của họ lên người khác. Điều này khiến nạn nhân cảm thấy thiếu thông tin và phải phụ thuộc vào kẻ thao túng. Tình huống này thường xảy ra trong lĩnh vực tài chính và bán hàng5.
3. Lợi dụng cảm xúc để thao túng
Những người dễ bị ảnh hưởng về mặt cảm xúc thường là mục tiêu của kẻ thao túng. Phương pháp này bao gồm việc kẻ lừa đảo đóng vai nạn nhân, nhắc lại những ân huệ trong quá khứ để khơi dậy lòng cảm thông, từ đó khiến nạn nhân cảm thấy có nghĩa vụ phải đáp lại5.
Ví dụ thực tế: Anh T nhận được tin nhắn từ một người bạn cũ trên Facebook, nói rằng đang gặp khó khăn tài chính vì gia đình có người ốm nặng. Người này nhắc lại việc từng giúp đỡ anh T trong quá khứ và khiến anh cảm thấy có nghĩa vụ phải giúp đỡ lại. Sau khi chuyển tiền, anh T mới phát hiện tài khoản bạn mình đã bị hack.
4. Tạo sự thân thiết, gần gũi bất thường (Love bombing)
“Love bombing” là chiến thuật tạo ra mối quan hệ thân thiết một cách nhanh chóng và không tự nhiên. Kẻ thao túng thể hiện sự quan tâm, tình cảm cuồng nhiệt ngay từ đầu để khiến nạn nhân cảm thấy đặc biệt và được yêu thương5.
Trên môi trường trực tuyến, phương pháp này thường được sử dụng trong các vụ lừa đảo tình cảm, khi kẻ lừa đảo nhanh chóng thể hiện sự quan tâm đặc biệt và tình cảm sâu đậm dù mới quen biết nạn nhân.
Dấu hiệu nhận biết tài khoản mạng xã hội đáng ngờ
Hồ sơ không đầy đủ hoặc thiếu thông tin
Một dấu hiệu đáng ngờ của tài khoản giả mạo là hồ sơ thường không đầy đủ, có ít thông tin cá nhân, ít hình ảnh hoặc bài đăng. Nếu bạn không thể tìm thấy thông tin cơ bản về công việc, nơi học tập hoặc sinh sống của họ, đó có thể là dấu hiệu cảnh báo3.
Sự chú ý đột ngột và quá mức
Nếu một người lạ đột nhiên chủ động tiếp cận bạn, thể hiện sự quan tâm đặc biệt và có ý định lãng mạn quá nhanh, đây là dấu hiệu cảnh báo bạn cần đề phòng3. Kẻ lừa đảo thường sử dụng chiến thuật này để nhanh chóng tạo dựng mối quan hệ thân thiết.
Từ chối cuộc gọi video hoặc gặp mặt trực tiếp
Kẻ lừa đảo trực tuyến thường tìm đủ mọi lý do để tránh việc gặp mặt trực tiếp hoặc thực hiện cuộc gọi video. Họ có thể viện lý do như kết nối internet kém, lịch trình bận rộn hoặc đang ở nước ngoài3. Đây là dấu hiệu rõ ràng cảnh báo bạn có thể đang bị lừa.
Thông tin mâu thuẫn hoặc không nhất quán
Kẻ lừa đảo thường không thể duy trì sự nhất quán trong câu chuyện của mình qua thời gian. Nếu bạn phát hiện thông tin mâu thuẫn về danh tính, nghề nghiệp, hoàn cảnh sống hoặc quá khứ của họ, đó là dấu hiệu cảnh báo đáng lo ngại3.
Chiêu trò “love scam” và cách kẻ lừa đảo tạo dựng lòng tin trực tuyến
Lừa đảo tình cảm là gì?
Lừa đảo tình cảm (Romance scam hay Love scam) là hình thức lừa đảo khi kẻ lừa đảo giả mạo ý định lãng mạn để tạo mối quan hệ thân thiết về mặt cảm xúc với nạn nhân. Mục đích cuối cùng là thuyết phục nạn nhân giao tiền, tài sản kỹ thuật số hoặc thông tin cá nhân3.
Hình thức lừa đảo này đặc biệt tinh vi vì chúng lợi dụng cảm xúc và mong muốn kết nối của con người, khiến việc nhận diện trở nên khó khăn hơn.
Các giai đoạn lừa đảo tình cảm
- Giai đoạn tiếp cận: Kẻ lừa đảo chủ động kết bạn và bắt chuyện thông qua mạng xã hội hoặc ứng dụng hẹn hò.
- Giai đoạn xây dựng lòng tin: Họ nhanh chóng thể hiện sự quan tâm đặc biệt, tạo cảm giác thân thiết và chia sẻ những câu chuyện cá nhân (thường là giả mạo) để tạo cảm giác kết nối.
- Giai đoạn thao túng cảm xúc: Sau khi thiết lập mối quan hệ, kẻ lừa đảo bắt đầu chia sẻ những câu chuyện về khó khăn tài chính hoặc tình huống khẩn cấp cần giúp đỡ.
- Giai đoạn chiếm đoạt tài sản: Kẻ lừa đảo yêu cầu hỗ trợ tài chính và thường nhấn mạnh tính cấp bách của tình huống.
- Giai đoạn biến mất: Sau khi nhận được tiền, kẻ lừa đảo sẽ biến mất hoặc tiếp tục yêu cầu nhiều tiền hơn cho đến khi nạn nhân phát hiện hoặc hết khả năng chi trả3.
Ví dụ thực tế về lừa đảo tình cảm
Câu chuyện của chị H (32 tuổi, Hà Nội): Chị H quen một người đàn ông tự giới thiệu là doanh nhân thành đạt người Mỹ gốc Việt qua Facebook. Sau hai tháng trò chuyện, người này thường xuyên gọi video (nhưng luôn trong điều kiện ánh sáng kém) và thể hiện tình cảm mãnh liệt với chị H. Một ngày, anh ta thông báo muốn gửi một món quà đặc biệt từ Mỹ về Việt Nam cho chị H. Sau đó, chị H nhận được cuộc gọi từ “công ty vận chuyển” yêu cầu đóng phí hải quan và thuế để nhận quà. Sau khi chuyển tổng cộng 45 triệu đồng, người đàn ông kia và “công ty vận chuyển” đều biến mất, chị H mới nhận ra mình đã bị lừa.
Những dấu hiệu nhận biết lừa đảo tình cảm
- Hồ sơ trực tuyến thường sử dụng hình ảnh của người hấp dẫn, thành công (thường lấy từ internet)
- Phát triển tình cảm quá nhanh, thể hiện tình yêu sâu đậm trong thời gian ngắn
- Luôn có lý do không thể gặp mặt trực tiếp (thường nói đang ở nước ngoài, công tác xa)
- Câu chuyện cá nhân thường phức tạp, đầy bi kịch để tạo sự đồng cảm
- Yêu cầu tiền với lý do khẩn cấp (bệnh tật, tai nạn, mất mát…)
- Thường yêu cầu gửi tiền qua phương thức khó truy vết như tiền mã hóa3
Thao túng qua tạo áp lực thời gian và cảm xúc trong các giao dịch trực tuyến
Áp lực thời gian – tạo cảm giác khẩn cấp
Kẻ lừa đảo thường tạo ra cảm giác khẩn cấp để khiến nạn nhân không có đủ thời gian suy nghĩ thấu đáo. Họ sử dụng những cụm từ như “Cơ hội có hạn”, “Chỉ còn 24 giờ” hoặc “Phải quyết định ngay bây giờ” để thúc ép nạn nhân hành động vội vàng1.
Trong các vụ lừa đảo đầu tư, kẻ lừa đảo thường tạo ra cảm giác về một cơ hội đầu tư “không thể bỏ lỡ” sắp hết hạn, khiến nạn nhân không có thời gian xác minh thông tin hoặc tham khảo ý kiến người khác.
Áp lực cảm xúc – lợi dụng tâm lý
Kẻ thao túng sử dụng nhiều chiến thuật để tạo áp lực cảm xúc, bao gồm:
- Tạo cảm giác tội lỗi: “Nếu bạn thực sự quan tâm đến tôi, bạn sẽ giúp tôi vượt qua khó khăn này”
- Tạo cảm giác sợ hãi: “Nếu bạn không đầu tư ngay bây giờ, bạn sẽ bỏ lỡ cơ hội cuối cùng”
- Tạo cảm giác hưng phấn: “Người đầu tư trước bạn đã thu về lợi nhuận gấp 3 lần sau một tháng”
Những áp lực cảm xúc này khiến nạn nhân ra quyết định dựa trên cảm xúc thay vì lý trí1.
Kỹ thuật tạo cảm giác khan hiếm
Cảm giác khan hiếm là công cụ mạnh mẽ trong tâm lý học, và kẻ lừa đảo biết cách lợi dụng điều này. Họ thường đưa ra những thông tin như “Chỉ còn 2 suất đầu tư” hoặc “Chỉ chấp nhận 10 người dùng đầu tiên” để tạo ra cảm giác cơ hội đang cạn dần, từ đó thúc đẩy quyết định nhanh chóng.
Kỹ thuật phishing kết hợp với thao túng tâm lý
Phishing là gì?
Phishing là kỹ thuật lừa đảo nhằm đánh cắp thông tin cá nhân, tài khoản ngân hàng hoặc mật khẩu bằng cách mạo danh các tổ chức, cá nhân uy tín. Khi kết hợp với thao túng tâm lý, phishing trở nên cực kỳ nguy hiểm vì nó không chỉ dựa vào kỹ thuật mà còn tấn công vào tâm lý con người2.
Các hình thức phishing phổ biến
1. Giả mạo cơ quan chức năng
Kẻ lừa đảo mạo danh cán bộ Công an, Viện kiểm sát, Tòa án để thông báo rằng người nhận có liên quan đến vụ án đang điều tra. Sau đó, họ yêu cầu cung cấp thông tin cá nhân hoặc chuyển tiền với lý do “phục vụ điều tra”, đồng thời tạo áp lực bằng cách đe dọa hậu quả pháp lý nếu không tuân theo2.
2. Giả mạo thông báo trúng thưởng
Kẻ lừa đảo thông báo người dùng đã trúng thưởng giá trị lớn và yêu cầu họ cung cấp thông tin cá nhân hoặc đóng các khoản phí (thuế, phí xử lý…) để nhận thưởng. Họ thường tạo ra áp lực bằng cách nói rằng giải thưởng sẽ hết hạn nếu không xác nhận ngay2.
3. Giả mạo dịch vụ hỗ trợ lấy lại tiền đã bị lừa
Đây là hình thức tinh vi nhắm vào những người đã từng là nạn nhân của lừa đảo. Kẻ lừa đảo tự xưng là dịch vụ “hỗ trợ lấy lại tiền đã bị lừa” và cam kết có thể lấy lại 100% số tiền đã mất. Sau khi yêu cầu nạn nhân cung cấp thông tin cá nhân và đóng “phí dịch vụ”, họ sẽ chặn mọi liên lạc2.
Ví dụ thực tế về phishing kết hợp thao túng tâm lý
Ông V (58 tuổi, TP.HCM) nhận được cuộc gọi từ một người tự xưng là cán bộ công an điều tra. Người này thông báo ông V liên quan đến một đường dây rửa tiền và đe dọa ông có thể bị bắt giữ. Để tránh bị bắt, ông V được yêu cầu chuyển toàn bộ tiền trong tài khoản (gần 500 triệu đồng) vào một tài khoản “an toàn” để phục vụ điều tra. Dưới áp lực và sợ hãi, ông V đã chuyển tiền và chỉ nhận ra mình bị lừa khi không thể liên lạc lại với “cán bộ công an” nọ.
Chiến lược bảo vệ bản thân trong thế giới số
1. Xác minh danh tính và thông tin
Luôn kiểm tra kỹ danh tính và thông tin của những người bạn mới quen trên mạng. Tìm kiếm thông tin trên nhiều nền tảng, kiểm tra mạng xã hội, và nếu có thể, tìm hiểu qua những người quen biết chung. Không bao giờ chấp nhận tình bạn hoặc mối quan hệ chỉ dựa trên thông tin trực tuyến5.
2. Thiết lập ranh giới rõ ràng
Khẳng định bản thân và thiết lập ranh giới rõ ràng. Không ngại nói “không” và không cảm thấy có nghĩa vụ phải đáp ứng yêu cầu từ người lạ trên mạng. Nếu cảm thấy không thoải mái với bất kỳ yêu cầu nào, hãy từ chối một cách lịch sự nhưng kiên quyết5.
3. Không đưa ra quyết định vội vàng
Đặc biệt với các quyết định liên quan đến tài chính hoặc thông tin cá nhân, hãy luôn dành thời gian suy nghĩ thấu đáo. Áp dụng quy tắc “ngủ một đêm” – nghĩa là để quyết định qua một đêm trước khi thực hiện. Điều này giúp bạn tránh ra quyết định dựa trên cảm xúc nhất thời5.
4. Tham khảo ý kiến người khác
Khi gặp tình huống không chắc chắn, hãy tham khảo ý kiến của người thân, bạn bè đáng tin cậy hoặc chuyên gia. Thảo luận về tình huống và lắng nghe góc nhìn khách quan từ những người không liên quan trực tiếp5.
5. Cập nhật kiến thức về các hình thức lừa đảo mới
Theo dõi thông tin từ các nguồn đáng tin cậy về các hình thức lừa đảo mới. Tham gia các chiến dịch nhận diện lừa đảo như chiến dịch của Cục An toàn Thông tin để nâng cao nhận thức và kỹ năng bảo vệ bản thân4.
6. Sử dụng công cụ bảo mật và xác thực
Kích hoạt xác thực hai yếu tố cho tất cả tài khoản quan trọng. Sử dụng các công cụ bảo mật trực tuyến và thường xuyên cập nhật phần mềm để phòng tránh các cuộc tấn công mạng.
Danh sách kiểm tra để tránh bị thao túng tâm lý trực tuyến
Dưới đây là danh sách kiểm tra nhanh giúp bạn nhận diện và phòng tránh các tình huống thao túng tâm lý trực tuyến:
Khi kết bạn với người lạ trên mạng:
- Kiểm tra kỹ thông tin và hình ảnh trên hồ sơ
- Tìm kiếm thông tin của họ trên nhiều nền tảng khác nhau
- Cảnh giác với những người thể hiện sự quan tâm đặc biệt quá nhanh
- Yêu cầu gọi video để xác minh danh tính
Khi được mời tham gia đầu tư:
- Tìm hiểu kỹ về công ty, dự án đầu tư
- Kiểm tra tính pháp lý, giấy phép hoạt động
- Tham khảo ý kiến chuyên gia hoặc người có kinh nghiệm
- Không đầu tư khi bị tạo áp lực thời gian
Khi nhận được yêu cầu hỗ trợ tài chính:
- Xác minh danh tính và tình huống thực tế
- Đề nghị hỗ trợ bằng cách khác thay vì tiền
- Nếu đã quen biết, liên hệ qua kênh khác để xác nhận
- Cảnh giác với những câu chuyện bi thương đột ngột
Khi nhận được thông báo từ “cơ quan chức năng”:
- Kiểm tra số điện thoại gọi đến có phải số chính thức không
- Không cung cấp thông tin cá nhân qua điện thoại
- Liên hệ trực tiếp với cơ quan có thẩm quyền để xác minh
- Không chuyển tiền dù với lý do gì
Kết luận
Thao túng tâm lý trực tuyến là mối đe dọa ngày càng nghiêm trọng trong thời đại số. Kẻ lừa đảo ngày càng tinh vi trong việc kết hợp kỹ thuật công nghệ với phương pháp tác động tâm lý để đạt được mục đích. Để bảo vệ bản thân, mỗi người cần nâng cao nhận thức, học cách nhận diện các dấu hiệu đáng ngờ và trang bị kỹ năng tự bảo vệ.
Như khẩu hiệu đã nhắc: “Trong thế giới số, thận trọng là chìa khóa – Luôn xác minh trước khi tin tưởng“. Đừng để sự thiếu cảnh giác trong một phút khiến bạn phải trả giá bằng những tổn thất lâu dài về tài chính và tinh thần.
Hãy chia sẻ kiến thức này với người thân, bạn bè để cùng xây dựng một cộng đồng mạng an toàn hơn cho tất cả mọi người.
